ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین میزبانان پناهندگان و مهاجران افغان در جهان، سال‌هاست که با چالش‌های مرتبط با مدیریت جریان مهاجرت از افغانستان روبرو است. با توجه به تحولات سیاسی در افغانستان پس از سال ۲۰۲۱ و افزایش مهاجرت، دولت ایران سیاست‌های خود را در زمینه پذیرش و مدیریت کارگران افغان تشدید کرده است. قانون جدید وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران (که اغلب به اختصار وزارت کار نامیده می‌شود) عمدتاً بر پایه پیشنهادهای قانونی سال ۲۰۲۴ بنا شده که هدف آن کنترل جمعیت اتباع خارجی، محدود کردن اشتغال غیرمجاز و ساماندهی کارگران افغان است.
قانون جدید وزارت کار ایران
قانون جدید در زمینه مدیریت اتباع خارجی، به ویژه افغان‌ها، ریشه در پیشنهادهای مجلس شورای اسلامی در سال ۲۰۲۴ دارد که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی حمایت و اجرا می‌شود. در اوت ۲۰۲۴، پیشنهادی در مجلس ایران برای افزودن پنج بند به ماده ۱۶ قانون ورود و اقامت اتباع خارجی ارائه شد. این پیشنهادها شامل موارد زیر است:
1- اخراج اتباع غیرمجاز
2- تنظیم توزیع جمعیت اتباع خارجی به صورتی که بیش از ۳ درصد جمعیت محلی را تشکیل ندهند.
3- کاهش ۱۰ درصدی سالانه تعداد اتباع خارجی مقیم.
4- اعمال جریمه بر کارفرمایانی که اتباع غیرمجاز را استخدام کنند یا آن‌ها را در مشاغل غیرمجاز به کار گیرند.
این پیشنهادات ابتدا بررسی شد و از سال ۲۰۲۵ به اجرا درآمد. همچنین، در سپتامبر ۲۰۲۴، فرمانده نیروی انتظامی ایران اعلام کرد که حدود دو میلیون نفر در سال جاری اخراج خواهند شد. این قانون عمدتاً بر اشتغال تمرکز دارد و افغان‌ها را به مشاغلی (مانند ساختمانی، کشاورزی و کارهای دستی) محدود می‌کند. استخدام افغان‌های بدون مدرک می‌تواند منجر به زندان تا شش ماه برای کارفرمایان شود. علاوه بر این، پس از درگیری ایران با اسرائیل در ماه قبل، سیاست‌ها سخت‌گیرانه‌تر و امنیتی شده که منجر به افزایش اخراج‌ها گردیده است.
این قانون بخشی از سیاست کلی ایران برای مدیریت مهاجرت است که از سیستم کارت آمایش برای ثبت پناهندگان استفاده می‌کند. کارت آمایش مجوز اقامت موقت (معمولاً یک‌ساله) ارائه می‌دهد و برای مردان ۱۸ تا ۶۳ ساله، امکان درخواست مجوز کار موقت را فراهم می‌کند. با این حال، هیچ ویزای رسمی تاکنون برای مهاجرت کاری افغان‌ها وجود ندارد و ورود قانونی عمدتاً بر پایه پناهندگی است.
سازوکار پذیرش کارگران افغان در ایران
سازوکار پذیرش کارگران افغان در ایران ترکیبی از فرآیندهای پناهندگی و اشتغال محدود است. مراحل اصلی عبارتند از:
ثبت‌نام و صدور کارت آمایش: پناهندگان افغان باید در سیستم آمایش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) و دولت ایران ثبت شوند. این کارت اقامت موقت (یک‌ساله) صادر می‌کند و شرط لازم برای دسترسی به خدمات است. بدون این کارت، افراد به عنوان مهاجر غیرقانونی محسوب میشوند.
درخواست مجوز کار: مردان ثبت‌شده می‌توانند برای مجوز کار موقت (یک‌ساله) اقدام کنند. این مجوزها محدود به مشاغل خاص مانند ساختمانی، کشاورزی و کارهایی هستند که ایرانی‌ها کمتر تمایل به آن دارند. هزینه تمدید مجوزها ممکن است افزایش یابد یا تمدید نشود.
محدودیت‌های جغرافیایی: ورود افغان‌ها به چندین استان ایران ممنوع هستند و در سایر استان‌ها نیز شرایط خاص خود را دارد.
بررسی و اخراج: دولت ایران از مکانیسم‌هایی مانند سرشماری موقت برای ارزیابی وضعیت مهاجران استفاده می‌کند. در صورت عدم تمدید مدارک یا تخلف، اخراج اجباری اعمال می‌شود. اخیراً، بحث‌هایی بین ایران و افغانستان برای ایجاد مسیرهای قانونی کار از طریق مجوزهای کار وجود دارد، اما هنوز عملیاتی نشده است.
این سازوکار عمدتاً بر پایه پناهندگی است و نه مهاجرت کاری، که منجر به وابستگی کارگران به وضعیت پناهندگی می‌شود. کارفرمایان باید مجوز استخدام خارجی بگیرند و اولویت با نیروی کار ایرانی است.
آمار دقیق در مورد کارگران افغان در ایران
آمارهای دقیق از منابع معتبر مانند کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR)، سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) و گزارش‌های مربوط به مهاجرت استخراج شده‌اند:
حدود ۵ تا ۸ میلیون نفر، که معادل ۵.۵ تا ۸.۷ درصد جمعیت ایران است. از این تعداد، حدود ۸۰۰,۰۰۰ پناهنده ثبت‌شده (۷۸۰,۰۰۰) و ۲ میلیون بدون مدرک وجود دارد.
تقریباً ۹۰ درصد پناهندگان افغان در جهان در ایران و پاکستان هستند، و ایران بزرگ‌ترین میزبان است. بسیاری از آن‌ها کارگران مهاجر هستند که در مشاغل سخت مانند ساختمانی و کشاورزی فعالیت می‌کنند. در سال ۲۰۲۵، فشار بر نیروی کار افغان افزایش یافته و منجر به اخراج گسترده شده است.
اخراج و بازگشت‌ها در ۲۰۲۵:
کل بازگشت‌ها در ۲۰۲۵ بیش از ۱.۲ میلیون نفر است، که شامل خانواده‌ها (۳۰,۲۶۶ خانواده از ژانویه تا مه) می‌شود.
ایران برنامه اخراج 3 میلیون نفر را دارد، اما تاکنون، 1میلیون نفر بازگشت کرده‌اند.
افغان‌ها حدود ۸۵ درصد مهاجرت‌های اخیر به کشورهای همسایه را تشکیل می‌دهند و نیروی کار ارزان ارائه می‌کنند، اما اخراج‌ها می‌تواند منجر به کمبود در بخش‌های ساختمانی و تولیدی شود.
نقد و بررسی سازوکار پذیرش
مزایا:
حمایت از نیروی کار محلی: محدودیت‌ها اولویت اشتغال را به ایرانی‌ها می‌دهد، همچنین افغان‌ها در مشاغلی کار می‌کنند که ایرانی‌ها تمایلی ندارند.
کنترل مهاجرت: سیستم آمایش و مجوزها به دولت اجازه مدیریت جمعیت را می‌دهد .
همکاری منطقه‌ای: بحث‌های اخیر برای مسیرهای قانونی می‌تواند به کاهش مهاجرت غیرقانونی کمک کند.
معایب و انتقادها:
افغان‌ها به عنوان نیروی کار ارزان استفاده میشوند اما دسترسی محدود به آموزش، بهداشت و حقوق دارند. ممنوعیت از مشاغل بهتر منجر به نابرابری اقتصادی می‌شود.
عدم ویزای کار رسمی باعث مهاجرت غیرقانونی و آسیب‌پذیری می‌شود. اخراج‌ها می‌تواند به کمبود نیروی کار در ایران منجر شود، همان‌طور که پیشنهادهایی برای صدور مجوز موقت مانند کانادا مطرح شده است.
افغان‌ها به عنوان گناهکار مشکلات اجتماعی (مانند بیکاری) دیده میشوند، که منجر به خشونت و محدودیت‌های اجتماعی می‌گردد.
بازگشت اجباری میلیون‌ها نفر فشار بر اقتصاد افغانستان را افزایش می‌دهد، جایی که آمار بیکاری بسیار بالاست.
نتیجه‌گیری:
قانون جدید وزارت کار ایران، با تمرکز بر محدودیت و اخراج، تلاشی برای کنترل مهاجرت است اما با انتقادهای جدی همراه است. آمار نشان‌دهنده اخراج گسترده در ۲۰۲۵ است که می‌تواند تأثیرات اقتصادی منفی برای هر دو کشور داشته باشد. برای بهبود، پیشنهاد می‌شود مسیرهای قانونی کار ایجاد شود و همکاری بین‌المللی افزایش یابد.
بیشتر بخوانید:
آغاز طرح به روز رسانی اطلاعات و آمایش پناهندگان در ایران
اعزام کارگران افغان به قطر؛ هجوم ده‌ها هزار متقاضی برای دو هزار ویزا
آدرس مراکز ثبت نام کارگران برای اعزام به قطر در ولایات افغانستان + جزئیات
تفاهم‌نامه اشتغال اتباع میان ایران و طالبان؛ پروانه کار مشروط به مجوز کارفرما می‌شود
هشت میلیون هم که باشند که بیشترن سه میلیون کم است باید هفت میلیون اخراج بشوند اگه اینکارونکنید مردم خودشون دست به کار میشوند