به گزارش ایراف، براساس معاهده هلمند ۱۳۵۱ شمسی، افغانستان متعهد شده است 556 هزار acre-foot معادل تقریبی ۸۲۰ میلیون مترمکعب سالانه یا ۲2 تا26 مترمکعب در ثانیه آب را بدون قید و شرط به ایران تحویل دهد.
این معاهده شامل بندهایی برای تشکیل کمیته فنی مشترک جهت نظارت بر جریان آب است. از زمان بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱ ، تنش‌ها بر سر حق‌آبه افزایش یافته است. طالبان مکرراً وعده عمل به معاهده داده‌اند، اما آمار رسمی نشان‌دهنده تحویل ناکافی (متوسط ۱۵-۲۰ درصد سهم ایران) است.
نگاهی به اظهارات مقامات طالبان
در سپتامبر ۲۰۲۱ و بعد از تصرف کابل و تشکیل حکومت سرپرست، ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در مصاحبه‌های اولیه با رسانه‌های بین‌المللی اعلام کرد که به تمام معاهدات بین‌المللی، از جمله توافقات آبی با همسایگان متعهد هستند. این وعده بخشی از تلاش برای کسب مشروعیت جهانی بود. همچنین این اظهارات کلی و بدون جزئیات فنی بود. اما طالبان پس از قدرت‌گیری، دریچه‌های سد کمال خان را باز نکردند که منجر به قطع کامل جریان آب در ماه‌های اولیه شد.
در سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱، تحویل آب صفر درصد گزارش شد، در حالی که نیاز ایران برای کشاورزی سیستان حداقل ۷۰۰ میلیون مترمکعب بود. وعده اولیه بدون اقدام عملی، زمینه‌ساز تنش‌های بعدی شد. طالبان به جای تشکیل کمیته فنی، بر نیازهای داخلی خود تمرکز کردند.
در مه ۲۰۲۳ و هشدار شهید سید ابراهیم رئیسی و درگیری مرزی، ذبیح‌الله مجاهد در پاسخ به هشدار شهید رئیسی که خواستار اجازه بازدید کارشناسان ایرانی از سد کجکی شد، عنوان کرد: طالبان به معاهده ۱۳۵۱ متعهد است، اما تنها در صورتی که آب به حدی وجود داشته باشد که پس از تأمین نیازهای افغانستان، مازاد آن به ایران برسد.
در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۲، تنها ۱۰۰-۱۵۰ میلیون مترمکعب ، ۱۰-۱۵ درصد سهم تحویل شد، در حالی که حجم متوسط رودخانه هلمند ۵.۷ میلیارد مترمکعب است و سهم افغانستان حدود ۶۰ درصد جریان را کنترل می‌کند و به دنبال آن تالاب هامون کاملاً خشک شد و ۲ میلیون نفر در سیستان تحت تأثیر قرار گرفتند.
در نوامبر ۲۰۲۳ و اعتراضات دیپلماتیک ایران پس از خشکسالی شدید، مجاهد تکرار کرد: در صورتی که آب به میزان کافی وجود داشته باشد، افغانستان به معاهده حق‌آبه ایران متعهد است. این تکرار نشان‌دهنده عدم تمایل به مذاکره فنی است.
از مهر تا آذر ۱۴۰۲، تحویل ۵۰ میلیون مترمکعب کمتر از ۵ درصد) بود، در حالی که ایران برای آب شرب و کشاورزی به ۸۵۰ میلیون مترمکعب نیاز داشت. گزارش‌های ماهواره‌ای ناسا نشان‌دهنده کاهش ۳۰ درصدی جریان هلمند از ۲۰۲۱ است، وعده بدون رها‌سازی آب از سد کجکی (ظرفیت ۲.۷ میلیارد مترمکعب) ادامه یافت که منجر به مهاجرت ۱۰۰ هزار نفری از سیستان شد.
همچنین در نوامبر ۲۰۲۳ و در جریان سفر ملا عبدالغنی برادر به تهران، برادر در دیدار با شهید امیرعبداللهیان بر روابط خوب با همسایگان تأکید کرد، اما مستقیماً به حق‌آبه اشاره نکرد. اما ایران توجه ویژه به حق‌آبه را درخواست کرد. پس از سفر، انحراف آب ادامه یافت و هیچ رها‌سازی عمده‌ای رخ نداد.
در نوامبر ۲۰۲۳ و مه ۲۰۲۴ عبداللطیف منصور (وزیر انرژی و آب طالبان) در تهران گفت: دعا می‌کنیم باران ببارد تا مشکل حل شود.
وی همچنان تاکید کرد که حجم قابل توجهی تأمین شده و دریچه‌ها باز است. شرط باران و ادعای تأمین با آمار تناقض دارد زیرا دریچه کمال‌خان اغلب بسته است و خشکسالی تنها ۲۰% عامل است.
در مارس ۲۰۲۴ بر اساس گزارش‌های سازمان ملل و دیدارهای دیپلماتیک، شیرمحمد عباس استانکزی معاون سیاسی وزارت خارجه طالبان تاکید کرد: در صورت افزایش آب هلمند و رفع چالش‌های شهروندان افغانستان، حق‌آبه ایران را پرداخت خواهیم کرد که تمرکز بر چالش‌های داخلی، معاهده را به حاشیه می‌راند.
در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳، حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب ، ۳۰ درصد تحویل شد، اما این مقدار عمدتاً در فصل سیلاب بهار بود و در تابستان قطع شد.
گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۲۴ نشان داد که عدم اجرای تعهدات آبی، موجب کاهش ۴۰ درصدی سطح تالاب هامون و افزایش ۲۵ درصدی میزان ریزگردها شده است.
در مه ۲۰۲۴ و در مذاکرات دوجانبه ، مقامات طالبان در دیداری با هیئت ایرانی، وعده همکاری اقتصادی و ترانزیتی و تعهد به معاهده دادند، اما شرط افزایش منابع آبی را تکرار کردند. در این دوره، نیمی از سهم (حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب) به طور نامتوازن (۸۰ درصد در یک فصل) تحویل شد و همینطور ترمیم سد کمال خان بدون هماهنگی، جریان را به کانال‌های داخلی هدایت کرد.
سال گذشته فاروق اعظم، مشاور وزارت آب و انرژی طالبان ، معاهده ۱۳۵۱ هیرمند را مبتنی بر حسن نیت و مناسبات برادرانه و نه حق قطعی ایران بر آب هیرمند معرفی کرده است، او همچنین گفته که در برخی سالها آب رود هیرمند به صورت بلاعوض و بیش از مقدار توافق شده وارد ایران شده و اکنون پس از آرام شدن افغانستان، باید بازنگری مناسبات و تعهدات ایران از جمله تسهیلات بندری و همکاری‌های زیرساختی انجام شود.
در مه ۲۰۲۵ و در جریان سفر امیرخان متقی به تهران ، متقی عنوان کرد: حتی بدون معاهده، وظیفه شرعی ماست که به مردم مسلمان ایران آب بدهیم ولی در عمل هیچ نتیجه مثبتی از طالبان تا کنون دیده نشده است.
مذاکرات اخیر دراکتبر-نوامبر ۲۰۲۵ در دیدارهای اخیر (مانند جلسه غریب‌آبادی با سفیر طالبان)، طالبان بر تعهد مشروط تأکید کردند و خواستار بازدید متقابل کارشناسان شدند. مذاکرات بدون نتیجه ملموس به پایان رسید.
در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، ۱۱۹ میلیون مترمکعب ۱۴ درصد از ۸۵۰ میلیون تحویل شد.
ارزیابی کلی عدم عملی شدن اظهارات
طالبان بر حقوق داخلی (تأمین آب برای ۷ میلیون نفر در هلمند) تأکید دارند، اما معاهده اولویت تحویل ثابت را الزامی می‌کند.
سدسازی‌های جدید (کمال خان و انحرافات) ۴۰-۵۰ درصد جریان را جذب کرده، در حالی که خشکسالی تنها ۲۰ درصد تأثیرگذار است. از آن طرف خشک شدن ۹۰ درصدی هامون، افزایش ۳۰ درصدی ریزگردها، مهاجرت ۲۰۰ هزار نفری از سیستان و درگیری‌های مرزی (۲۰۲۳ با ۱۰ کشته) باعث شد که اقتصاد ایران ۱ میلیارد دلار خسارت کشاورزی متحمل شود. در نتیجه مذاکرات در این سالها تنها ۲۰ درصد با تحویل جزئی همراه بوده و الباقی شرطی و بدون پیگیری مانده است.
نتیجه گیری
بررسی اظهارات مقامات طالبان از سال ۲۰۲۱ تا کنون نشان می‌دهد که تعهدات اعلام‌شده به معاهده هلمند ۱۳۵۱ عمدتاً مشروط به تأمین نیازهای داخلی افغانستان و وجود آب مازاد بوده و در عمل، میانگین تحویل آب به ایران تنها حدود ۱۵-۲۰ درصد سهم الزامی (۸۵۰ میلیون مترمکعب سالانه) را تشکیل داده است.
این فاصله میان وعده‌های دیپلماتیک و عملکرد عملی ناشی از اولویت‌بندی سدسازی‌ها، انحراف جریان و تمرکز بر چالش‌های داخلی بوده و منجر به خشکسالی شدید تالاب هامون، خسارات زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده در سیستان و بلوچستان ایران و تشدید تنش‌های مرزی شده است. برای برون‌رفت از این بن‌بست، احیای کمیته فنی مشترک تحت نظارت بی‌طرف بین‌المللی، همراه با دیپلماسی سازنده و پروژه‌های همکاری فرامرزی، ضروری به نظر می‌رسد تا اجرای بدون قید و شرط معاهده تضمین شود.
تلویزیون اینترنتی ایراف آغاز به کار کرد
آخرین اخبار افغانستان را در ایراف بخوانید:
طالبان و حقابه ایران | تعهداتی که تکرار شد و عملی نشد
شوک تجاری طالبان به پاکستان | تعلیق کامل مبادلات تجاری و هشدار ورشکستگی صنایع
چگونه پاکستان طالبان را از دست داد | درون فروپاشی یک اتحاد خطرناک
