به گزارش ایراف، این اکوسیستم استراتژیک که در سال ۱۳۵۴ به عنوان یکی از تالاب‌های بین‌المللی رامسر ثبت شد، بیش از ۹۰ درصد خشک شده و سالانه بیش از ۱۰۰ روز طوفان گردوغبار تولید می‌کند که مهاجرت اجباری ۵۰ هزار نفری را به دنبال داشته و اقتصاد محلی را با خسارت سالانه ۲۰۰ میلیون دلاری فلج کرده است.
در همین حال، هیئت دیپلماتیک ایران به ریاست کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی وزارت امور خارجه، در سفری به کابل، رایزنی‌های فشرده‌ای را با مقامات طالبان برای تأمین حقابه سالانه آغاز کرد، مذاکراتی که نه تنها آینده یک تالاب، بلکه ثبات اجتماعی، امنیت غذایی و حتی صلح پایدار دو کشور همسایه را تعیین خواهد کرد.
بحران آبی مشترک
معاهده هیرمند ۱۳۵۲ هجری شمسی به عنوان تنها سند حقوقی معتبر میان ایران و افغانستان، این کشور را ملزم به رهاسازی ۲۲ مترمکعب بر ثانیه آب به علاوه ۴ مترمکعب به عنوان حسن نیت می‌کند که مجموعا۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال است، اما براساس اظهارات مسئولین ایران، ورودی آب به تالاب هامون از ۱۳ میلیارد مترمکعب در دهه‌های پرآب به کمتر از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در سال‌های اخیر سقوط کرده است که تنها ۱.۵ درصد ظرفیت طبیعی این اکوسیستم است.
مرکز بین‌المللی تغییرات آب و هوایی هیمالیا (ICIMOD) در گزارش سال ۲۰۲۵ خود هشدار می‌دهد که حجم برف در حوضه هیرمند ۱۵.۲ درصد کمتر از میانگین بلندمدت است؛ از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، بارش برف به طور متوسط ۲۳ درصد کاهش یافته و جریان های فصلی تا ۴۰ درصد کم شده‌اند.
شبکه هشدار اولیه غذای جهانی (FEWS NET) نیز بارندگی شرق افغانستان در زمستان ۲۰۲۳-۲۰۲۴ را در پایین‌ترین سطح تاریخی ثبت کرده و پیش‌بینی می‌کند این روند تا پایان دهه جاری ادامه یابد. این کاهش، نه تنها نتیجه تغییرات اقلیمی، بلکه حاصل مدیریت ناپایدار منابع آبی در بالادست است.
طوفان‌های گردوغبار
خشکی گسترده تالاب هامون، این منطقه را به یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های تولید گردوغبار در خاورمیانه تبدیل کرده است.
مطالعه جامع دانشگاه تهران (۲۰۲۴) نشان می‌دهد که سالانه بیش از ۱۰۰ روز طوفان گردوغبار در سیستان رخ می‌دهد که ۷۰ درصد آن مستقیما از بستر خشک و ترک‌خورده تالاب برمی‌خیزد. این ذرات معلق، با غلظت بالا، نه تنها دید افقی را تا صفر کاهش می‌دهند، بلکه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی را نابود کرده و طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی WHO، ۲۰۲۳، بیماری‌های تنفسی مزمن ۲۵ درصد افزایش یافته است.
در سمت افغانستان نیز، ولایت نیمروز سالانه حداقل ۵۰ روز با این پدیده دست‌وپنجه نرم می‌کند. این طوفان‌ها، فراتر از مرزهای سیاسی، سلامت عمومی، امنیت غذایی و حتی زیرساخت‌های حمل‌ونقل دو کشور را تهدید می‌کنند و هزینه‌های درمانی و خسارات کشاورزی را به میلیاردها دلار رسانده‌اند.
فروپاشی اجتماعی: مهاجرت، بیکاری و نابودی معیشت
تأثیرات خشکی هامون، فراتر از محیط زیست، به فروپاشی اجتماعی در هر دو سوی مرز منجر شده است. گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد UNDP، ۲۰۲۴ تخمین می‌زند که از سال ۲۰۱۰ تاکنون، بیش از ۵۰,۰۰۰ نفر در سیستان معادل ۱۰ درصد جمعیت محلی به دلیل از دست دادن منابع آبی، کشاورزی و دامداری، مهاجرت اجباری کرده‌اند.
در افغانستان، بیش از ۲۰,۰۰۰ خانوار در ولایت‌های هلمند و فراه به دلیل نابودی مراتع و مزارع، آواره شده‌اند. اقتصاد محلی که ۶۰ درصد آن به طور مستقیم یا غیرمستقیم وابسته به تالاب است، سالانه ۲۰۰ میلیون دلار خسارت می‌بیند: تولید پنبه ۴۰ درصد، دامداری ۲۵ درصد و صید ماهی تقریبا به صفر رسیده است.
بخش‌آباد و سیاست آبی طالبان
در حالی که مذاکرات بر پایه معاهده ۱۹۷۳ پیش می‌رود، در این میان تکمیل پروژه سد بخش‌آباد بر رودخانه فراه‌رود، چالشی دیگر در این منطقه است. طبق گزارش شهردار فراه‌رود، این پروژه در مراحل نهایی قرار دارد و قادر است ۷۵ درصد جریان آب فراه‌رود را مهار کند.
این رودخانه، به عنوان سرشاخه اصلی هامون، سالانه ۲۰۰ هزار هکتار از دشت سیستان را مرطوب می‌کند. سازمان حفاظت محیط زیست ایران هشدار می‌دهد: بدون ورودی فراه‌رود، تالاب هامون کاملا به کانون گردوغبار تبدیل شده و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی برای همیشه نابود خواهد شد.
این پروژه، ادامه سیاست آبی طالبان پس از تکمیل سد کمال‌خان (۲۰۲۰) و پاشدان (۲۰۲۳) است که جریان آب به ایران را تا ۶۰ درصد کاهش داده است.
پیشنهادهای عملی ایران برای همکاری دوجانبه
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست در دیدار با مولوی مطیع‌الحق خالص، سرپرست وزارت محیط زیست طالبان، پیشنهادهای عملی و راهبردی ارائه کرد که شامل آموزش تخصصی کارشناسان افغان در مرکز آموزش سازمان حفاظت محیط زیست ایران، انتقال فناوری‌های پیشرفته بازچرخانی آب، مشارکت شرکت‌های ایرانی در احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و توسعه روش‌های کشاورزی کم مصرف در افغانستان و انجام پژوهش‌های مشترک با وزارت آب و انرژی طالبان برای احیای پایدار تالاب است.
او تأکید کرد: «ایران با ۶۰ سال سابقه حفاظت از ۱۲ درصد عرصه‌های طبیعی کشور، آماده انتقال تجربیات ارزشمند به همسایه است.»
مولوی خالص نیز ضمن استقبال از این پیشنهادها، برکاهش چشمگیر بارش‌ها تاکید کرد ، اما آمادگی برای رهاسازی آب در صورت بارندگی مناسب و انجام بازدید مشترک از ظرفیت‌های محیط زیستی ایران را اعلام کرد.
رایزنی‌های کابل، پنجره‌ای از امید در دل بحران است، اما بدون اجرای معاهده ۱۹۷۳، نظارت بین‌المللی و تخصیص آب زیست‌محیطی، تالاب هامون برای همیشه از دست خواهد رفت. کنوانسیون رامسر (۲۰۲۴) هشدار می‌دهد که ۴۰ درصد گونه‌های پرنده مهاجر هامون منقرض محلی شده‌اند و از سال ۱۹۷۰ تاکنون، ۲۲ درصد تالاب‌های جهان نابود شده‌اند. نجات هامون فراتر از یک پروژه زیست‌محیطی، گامی استراتژیک برای جلوگیری از فروپاشی اجتماعی در مرزهای مشترک، کاهش تنش‌های آبی و تضمین صلح پایدار میان دو ملت همسایه است.
تلویزیون اینترنتی ایراف آغاز به کار کرد
آخرین اخبار افغانستان را در ایراف بخوانید:
دور تازه مذاکرات استانبول | اهمیت حضور مقامات اطلاعاتی طالبان و پاکستان
