به گزارش ایراف، قطع سراسری اینترنت افغانستان در روزهای ۷ و ۸ مهر (میزان) ۱۴۰۴ به‌طور غیرمستقیم به آزمونی برای اقتصاد ایران بدل شد. در همان ساعات نخست، کانال‌های تلگرامی که نرخ لحظه‌ای دلار تهران و هرات را مخابره می‌کردند از دسترس خارج شدند و بازار ارز تهران در سکوتی بی‌سابقه فرورفت. این رخداد بار دیگر نشان داد که بازار ارز ایران به جای تکیه بر سیاست‌های پولی و سازوکار واقعی عرضه و تقاضا، بیشتر به سیگنال‌هایی خارج از کشور واکنش نشان می‌دهد.
پرسشی که مطرح می‌شود این است: نرخ دلار در ایران تعیین می‌شود یا در هرات و یا در نقطه‌ای دیگر خارج از مرزها؟ این پرسش به قلب یکی از مهم‌ترین مناقشات اقتصادی سال‌های اخیر ایران اشاره دارد؛ مناقشه‌ای که ریشه در تحریم‌های مالی، ضعف نظام بانکی داخلی و گسترش بازارهای غیررسمی ارز دارد. در این گزارش با مطالعه زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری این وابستگی و بررسی تأثیر قطع اینترنت افغانستان بر روند معاملات و قیمت دلار در تهران، تلاش می‌کنیم ابعاد واقعی این پرسش و نقش هرات در نوسانات ارزی ایران را روشن کنیم.
تأثیر خاموشی اینترنت افغانستان بر بازار ارز ایران
عصر هفتم مهر ۱۴۰۴، افغانستان با اختلال گسترده اینترنت روبه‌رو شد و دسترسی به اینترنت ثابت و موبایل در سراسر این کشور برای بیش از ۵۰ ساعت قطع گردید. هیچ توضیحی رسمی در این باره نداده‌اند، اما نهادهای بین‌المللی و سازمان ملل این اقدام را کنترلی و عامدانه دانستند.
این خاموشی به‌ویژه در هرات، هاب اصلی معاملات ارزی میان افغانستان و ایران، پیامدهای فوری داشت: فعالیت بانک‌ها و صرافی‌ها مختل یا متوقف شد، حواله‌های ارزی معلق ماند، صرافان محلی به دلیل قطع دسترسی به تلگرام، قادر به استعلام یا انتقال نرخ ارز نبودند.
قطع ارتباط هرات به سرعت بازار ارز تهران را تحت تأثیر قرار داد. کانال‌های تلگرامی که هر ۱۵ دقیقه نرخ‌های «دلار هرات» و «دلار تهران» را منتشر می‌کردند، از فعالیت بازایستادند. برای نمونه، کانال مشهور «دلار تهران لایو» با بیش از ۲۰۰ هزار دنبال‌کننده، آخرین نرخ خود را در ساعت ۱۸:۴۵ دوشنبه ۷ میزان (۱۱۰,۵۰۰ تومان) اعلام کرد و تا ظهر سه‌شنبه در سکوت کامل ماند.
یکی از صرافان بازار تهران، وضعیت را چنین توصیف کرد: ما همیشه قیمت را اول از هرات، بعد از سلیمانیه و در نهایت از تهران می‌گیریم. بدون نرخ هرات، کسی جرئت معامله نداشت. با قطع اینترنت افغانستان، بازار تهران دچار بلاتکلیفی کامل شد و حجم معاملات تا ۷۰ درصد کاهش یافت.
بر اساس گزارش میدانی خبرگزاری ایراف و اظهارات یک صراف باسابقه هرات؛ روزانه میلیون‌ها دلار در قالب فعالیت‌های تجاری میان ایران و افغانستان جابه‌جا می‌شود. قطع اینترنت این روابط را مختل کرد، نوسانات قیمت دلار در هرات را افزایش داد و حتی برخی معاملات تجاری میان دو کشور برای چند روز معلق ماند.
این تجربه نشان داد که هرات نه‌تنها یک کانال خبری یا رسانه‌ای برای بازار ارز ایران، بلکه یکی از شریان‌های اصلی جریان مالی دوجانبه است که هرگونه اختلال در آن می‌تواند به بی‌ثباتی دو بازار منجر شود.
پیش‌زمینه شکل‌گیری پدیده دلار هرات
هرات از دیرباز یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و مالی منطقه بوده است. موقعیت جغرافیایی این شهر در کنار مرز دوغارون و نزدیکی به مشهد، آن را به پلی ارتباطی میان ایران، افغانستان و آسیای میانه تبدیل کرده است. در گذشته، کاروان‌های تجاری از هرات به مشهد و نیشابور رفت‌وآمد داشتند؛ امروز این نقش سنتی به بازار ارز و حواله‌های مالی منتقل شده است.
اقتصاد هرات عمدتاً دلاری است و ۷۰ تا ۸۰ درصد معاملات بزرگ آن با دلار یا ارز خارجی انجام می‌شود.
تحریم‌های مالی علیه ایران، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، نقطه‌عطفی در تحولات ارزی کشور بود. با مسدود شدن دسترسی ایران به سیستم بانکی جهانی مسیرهای رسمی انتقال ارز تقریباً از کار افتاد و ایران ناگزیر شد از کانال‌های غیررسمی و کشورهای همسایه برای تأمین نیازهای ارزی خود استفاده کند. در این میان، هرات به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، روابط تاریخی با ایران و ساختار دلاری اقتصاد افغانستان، به مهم‌ترین هاب ارزی غیررسمی ایران بدل شد.
صرافان هرات، نرخ ارز را بر اساس بازارهای دبی و کراچی تعیین می‌کنند و از طریق تلگرام یا دیگر پیام‌رسان‌های امن به همتایان خود در مشهد و تهران منتقل می‌سازند. در بسیاری از روزها، تغییرات نرخ در میدان فردوسی تهران با ۱۵ تا ۳۰ دقیقه تأخیر از نرخ اعلامی در هرات پیروی می‌کند. از همین رو، فعالان بازار از «دلار هرات» به‌عنوان سیگنال پیش‌نگر نرخ ارز تهران یاد می‌کنند.
همچنین نقش هرات در ثبات ارزی ایران در بحران‌های مختلف آشکار شده است. در دوره ریاست عبدالناصر همتی بر بانک مرکزی (۱۳۹۸–۱۴۰۰)، این مسیر به ستون فقرات سیاست تثبیت نرخ ارز بدل شد. همتی در یک کنفرانس خبری اذعان کرد که مسیر هرات–مشهد–تهران برای مدیریت بازار ارز حیاتی بوده است.
به باور صرافان هرات شبکه‌های صرافی افغانستان در انتقال روزانه میلیون‌ها دلار میان دو کشور نقش کلیدی دارند. این کانال‌ها برای ایرانِ در شرایط تحریم عملاً همان نقشی مهم را ایفا کرده اند. که در برخی مقاطع برای نمونه، در مهر ۱۴۰۳، همزمان با تنش‌های منطقه‌ای و جهش نرخ دلار به ۶۰ هزار تومان، صرافان هرات با تزریق حدود ۵ میلیون دلار از طریق مرز اسلام‌قلعه توانستند در ۴۸ ساعت نرخ را به ۵۵ هزار تومان بازگردانند و از تشدید تورم در ایران جلوگیری کنند.
بررسی میدانی تأثیر قطع سیگنال‌های هرات در نوسانات ارزی ایران
بررسی‌های میدانی خبرگزاری‌هایی مانند ایسنا، تجارت‌نیوز و تابناک نشان می‌دهد که قیمت‌گذاری در بازار فردوسی تهران عملاً از هرات نشئت می‌گیرد و قطع اینترنت افغانستان، دست سفته‌بازان داخلی را از نرخ‌سازی کوتاه کرد.
در شبکه‌های اجتماعی، برخی کاربران با انتقاد صریح مدعی شدند: کابل نرخ ارز ما را دیکته می‌کند. این واکنش‌ها نگرانی عمومی از وابستگی بازار ایران به مراکز مرزی را بازتاب می‌داد. برخی رسانه‌های اصولگرا، مانند کیهان، افزایش نرخ ارز را نتیجه عملیات روانی و نقش کانال‌های مستقر در کابل، دبی یا حتی آمریکا دانستند و قطع اینترنت افغانستان را دلیلی بر کنترل نرخ از خارج کشور قلمداد کردند.
با این حال، بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که ریشه اصلی نوسانات ارزی در داخل کشور است: رشد مزمن نقدینگی، تورم پایدار، کسری بودجه، ضعف سیاست‌گذاری بانک مرکزی و فاصله زیاد میان نرخ‌های رسمی و آزاد. از نگاه آنان، هرات و کانال‌های تلگرامی بیشتر نقش رسانه‌ای و انتقال‌دهنده انتظارات دارند، نه تعیین‌کننده بنیادی قیمت ارز.
شواهد تاریخی نیز این دیدگاه را تقویت می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۳۹۹، پس از محدودیت‌های عراق بر مسیر سلیمانیه، صرافان هرات با همکاری بانک مرکزی ایران توانستند با تزریق میلیون‌ها دلار در یک هفته از جهش نرخ دلار جلوگیری کنند. این تجربه نشان می‌دهد که هرات بیشتر نقش تعدیل‌کننده و جایگزین مسیرهای مسدودشده را داشته است.
بنابراین قطع ارتباط هرات نشان داد وابستگی ایران به این هاب ارزی، هم فرصت و هم تهدید در پی دارد. از یک‌سو، این مسیر طی سال‌های تحریم به ایران کمک کرده بخشی از محدودیت‌های مالی ناشی از فشارهای آمریکا را دور بزند؛ از سوی دیگر، هرگونه اختلال سیاسی، امنیتی یا فنی در هرات، به‌سرعت به بازار تهران منتقل می‌شود و بی‌ثباتی ارزی ایجاد می‌کند. این وابستگی همچنین می‌تواند در سطح بین‌المللی به اهرم فشار علیه ایران تبدیل شود و استقلال سیاست‌گذاری مالی کشور را محدود کند.
جمع‌بندی
ماجرای قطع اینترنت افغانستان نشان داد که نقش بازیگران خارجی در نوسانات ارز ایران بیشتر رسانه‌ای و روانی است تا اقتصادی.
اگرچه سیگنال‌های صادرشده از هرات یا دبی می‌تواند موج‌های کوتاه‌مدتی در بازار ارز ایجاد کند، اما ریشه اصلی تلاطم‌ها در ساختارهای اقتصاد ایران و ضعف سیاست‌گذاری داخلی نهفته است. اتاق فرمان واقعی دلار نه در هرات و دبی، بلکه در تهران و در سیاست‌های پولی و مالی کشور قرار دارد. تا زمانی که این ساختار اصلاح نشود، بازار ارز ایران در برابر هر شوک بیرونی یا شایعه تلگرامی آسیب‌پذیر خواهد ماند و آرامش آن شکننده باقی خوا
تلویزیون اینترنتی ایراف آغاز به کار کرد
آخرین اخبار افغانستان را در ایراف بخوانید:
درگیری لفظی طالبان و پاکستان بر سر اتهامات تروریستی در نشست مسکو
قیمت افغانی به تومان و دلار امروز چهارشنبه (16 مهرماه ۱۴۰۴)
دستور تازه رهبر طالبان: خانواده‌‌های‌تان را به داخل کشور منتقل کنید
