روابط افغانستان و پاکستان در هفته‌های اخیر وارد مرحله‌ای بحرانی شده است؛ بحرانی که ابعاد آن تنها به حوزه سیاسی و امنیتی محدود نیست و پیامدهای مستقیم اقتصادی برای هر دو کشور به همراه دارد. این تنش‌ها همزمان با سفر شش‌روزه امیرخان متقی، وزیر خارجه دولت طالبان، به هند شدت گرفت.
متقی در دهلی‌نو با اس. جایشانکار، وزیر خارجه هند، دیدار کرد و در پی آن، دهلی‌نو از تصمیم خود برای بازگشایی سفارت در کابل و افزایش کمک‌های بشردوستانه به افغانستان خبر داد. تحلیلگران این اقدام را پیامی روشن به اسلام‌آباد دانسته و معتقدند نزدیکی کابل و دهلی‌نو می‌تواند توازن اقتصادی و تجاری منطقه را به زیان پاکستان تغییر دهد.
در همین حال، افزایش درگیری‌های مرزی و حملات هوایی میان دو کشور، فضای همکاری اقتصادی را به‌شدت تضعیف کرده است. این وضعیت نه‌تنها تجارت مرزی و ترانزیت کالا میان دو کشور را مختل ساخته، بلکه خطر بسته‌شدن گذرگاه‌های حیاتی مانند تورخم و اسپین‌بولدک را نیز افزایش داده است؛ گذرگاه‌هایی که شریان اصلی تبادلات تجاری و تأمین کالاهای اساسی افغانستان به شمار می‌روند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تداوم تنش‌های سیاسی، بی‌اعتمادی متقابل و اتهامات امنیتی، روابط اقتصادی کابل و اسلام‌آباد را در مسیر رکود قرار داده و بر معیشت مردم دو سوی مرز تأثیر منفی گذاشته است.
در این میان، اتهامات متقابل دو کشور بر شدت بحران افزوده است. روز پنجشنبه ۹ اکتبر ۲۰۲۵، دو انفجار جداگانه در کابل و پکتیکا رخ داد که طالبان مسئولیت آن را متوجه پاکستان دانست و آن را «نقض آشکار حاکمیت ملی» خواند. اسلام‌آباد نیز در واکنش، دولت افغانستان را به پناه‌دادن به اعضای تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) متهم کرد. این فضای بی‌اعتمادی، زمینه هرگونه همکاری اقتصادی پایدار را تضعیف کرده و تحقق پروژه‌های منطقه‌ای، از جمله خطوط انرژی و مسیرهای ترانزیتی مشترک، را با ابهام روبه‌رو ساخته است.
چشم‌انداز تاریخی و واقعیت‌های میدانی
در ماه آگوست ۲۰۲۱، با ورود طالبان به کابل، فضای سیاسی پاکستان سرشار از امید و خوش‌بینی بود. مقام‌های اسلام‌آباد بازگشت طالبان به قدرت را «پیروزی راهبردی» تلقی می‌کردند و تصور می‌رفت که استقرار حکومت طالبان موجب کاهش تهدیدهای تحریک طالبان پاکستان، ایجاد ثبات در امتداد خط دیورند، تسهیل تجارت و ترانزیت کالا و به رسمیت شناختن مرز دیورند شود.
اما واقعیت‌های میدانی، شامل افزایش حملات تحریک طالبان پاکستان، درگیری‌های مرزی و امتناع کابل از به رسمیت شناختن مرز دیورند، نشان داد که منافع طالبان الزاماً با منافع ملی پاکستان همسو نیست. حملات هوایی اخیر پاکستان در مناطق کابل و پکتیا، امنیت ملی افغانستان را به چالش کشیده و روابط اقتصادی دو کشور را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
به این ترتیب، روابط کابل و اسلام‌آباد در آستانه سال ۲۰۲۶ در وضعیتی شکننده قرار دارد. پاکستان نگران افزایش فعالیت‌های TTP و گسترش نفوذ هند در افغانستان است، و طالبان تلاش دارد با ایجاد روابط دیپلماتیک متنوع، خود را از انزوای بین‌المللی و وابستگی اقتصادی به پاکستان رها سازد.
روابط تجاری دو کشور در شش ماه نخست سال ۲۰۲۵
علیرغم شکاف‌های سیاسی و تنش‌های مرزی، تجارت میان افغانستان و پاکستان نه‌تنها متوقف نشده بلکه در مسیر رشد قرار داشته است. در شش‌ماه نخست سال ۲۰۲۵، حجم دادوستد به حدود یک میلیارد دالر رسید که ۲۷۷ میلیون دالر آن صادرات افغانستان و ۷۱۲ میلیون دالر واردات از پاکستان بوده است. این میزان، رشد ۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.
اهمیت تعامل سازنده با پاکستان
پایداری روابط اقتصادی بین دو کشور، ریشه در نیازهای ساختاری و منافع متقابل دارد. افغانستان بیش از نود درصد واردات و صادرات خود را از مسیر پاکستان انجام می‌دهد و از سوی دیگر، پاکستان از صادرات به افغانستان درآمد پایدار، تأمین ارز خارجی، کاهش فشار تورمی و درآمدهای گمرکی بهره‌مند می‌شود.
میرویس حاجی‌زاده، معاون اول اتاق زراعت و مالداری افغانستان، بر ضرورت حفظ روابط متوازن و پایدار با پاکستان تأکید کرده و گفته است: همکاری سازنده با این کشور برای اقتصاد افغانستان حیاتی است.
مخاطرات اقتصادی و چالش‌های پیش رو
بحران مرزی و سیاسی پاکستان، ناشی از فعالیت‌های تی‌تی‌پی و گروه‌های جدایی‌طلب، کنترل مرزها را دشوار کرده و روابط اقتصادی با افغانستان را تحت فشار قرار داده است. حملات هوایی و فشارهای سیاسی، بسته‌شدن ناگهانی گذرگاه‌ها، اخراج گسترده مهاجران و عدم تحقق پروژه‌های منطقه‌ای مانند CASA-1000، ریسک‌های جدی برای سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌های مشترک ایجاد کرده است.
بسته‌شدن حتی کوتاه‌مدت مرزها می‌تواند کمبود فوری کالاهای اساسی، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و قیمت کالاها را در افغانستان به دنبال داشته باشد.
مسیرهای جایگزین تجارت در صورت تشدید درگیری‌ها با پاکستان
با توجه به تنش‌های اخیر و احتمال قطع کامل روابط تجاری با پاکستان، افغانستان نیاز دارد مسیرهای جایگزین برای تجارت با جهان را در نظر بگیرد تا جریان تجارت، ترانزیت کالا و تأمین نیازهای اساسی مردم دچار اختلال نشود.
کارشناسان اقتصادی بر اهمیت و تقویت ویژه بندر چابهار در ایران تأکید دارند، زیرا این بندر تنها مسیر دسترسی افغانستان به اقیانوس، بدون عبور از خاک پاکستان است و نقش کلیدی در ترانزیت کالاها و واردات حیاتی ایفا می‌کند. همچنین فرصتی برای اتصال به بازارهای بین‌المللی و کاهش وابستگی به پاکستان فراهم می‌آورد.
علاوه بر بندر چابهار، افغانستان می‌تواند از مسیرهای شمالی از طریق ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان برای واردات و صادرات استفاده کند. این مسیرها وابستگی افغانستان به پاکستان را کاهش داده، دسترسی به بازارهای آسیای میانه و اروپا را فراهم می‌آورند و به‌عنوان مکمل مسیر ایران، امنیت و تنوع در ترانزیت کالا را تضمین می‌کنند.
پیامدهای تشدید درگیری‌ها و بحران اعتماد بر روابط اقتصادی
پیامدها برای مردم افغانستان:
افزایش تنش‌های سیاسی و ناامنی‌های مرزی میان افغانستان و پاکستان تأثیر مستقیم بر زندگی مردم افغانستان گذاشته است. بسته‌شدن مرزها و اختلال در مسیرهای ترانزیتی موجب کمبود کالاهای اساسی و افزایش قیمت‌ها شده و بازگشت اجباری مهاجران فرصت‌های شغلی را کاهش داده است.
توقف پروژه‌های مشترک انرژی و وابستگی به واردات سوخت و برق از پاکستان، مشکلات اقتصادی را تشدید کرده و فضای سرمایه‌گذاری را تضعیف نموده است. در نتیجه، فقر، بیکاری و نارضایتی اجتماعی افزایش یافته و ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور در معرض خطر قرار گرفته است.
پیامدها برای مردم پاکستان:
افزایش تنش‌های سیاسی و درگیری‌های مرزی با افغانستان پیامدهای اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی برای مردم پاکستان به همراه داشته است. بسته‌شدن گذرگاه‌های مرزی و کاهش صادرات به افغانستان موجب افت درآمدهای گمرکی و ترانزیتی، به‌ویژه در ایالت بلوچستان، و افزایش فشار تورمی در داخل کشور شده است.
کاهش فعالیت‌های تجاری و ترانزیتی نیز فرصت‌های شغلی در بخش‌های حمل‌ونقل و خدمات مرزی را محدود کرده و بسیاری از کارگران و تاجران محلی را با بحران معیشتی روبه‌رو ساخته است. همزمان، افزایش حملات تحریک طالبان پاکستان و ناامنی در مناطق مرزی، دولت را مجبور به صرف هزینه‌های بیشتر امنیتی کرده و منابع مالی را از بخش‌های توسعه‌ای به حوزه نظامی منتقل کرده است.
کاهش تقاضا از سوی بازار افغانستان نیز بر تولیدکنندگان و صادرکنندگان پاکستانی اثر گذاشته و رکود نسبی در برخی بخش‌های اقتصادی ایجاد کرده است. در مجموع، تداوم این وضعیت فشار مضاعفی بر معیشت مردم و ثبات اقتصادی پاکستان وارد کرده است.
راهکارهای اقتصادی برای کاهش تنش‌ها و تقویت همکاری
تجربه‌های منطقه‌ای نشان می‌دهد که راه‌حل پایدار برای کاهش تنش‌ها نه در ابزارهای نظامی، بلکه در تعمیق همکاری‌های اقتصادی و ایجاد منافع مشترک نهفته است.
پیشنهادهای عملی به شرح زیر است:
جدا کردن سیاست اقتصادی از مناقشات امنیتی؛ ایجاد کمیسیون غیرنظامی اقتصادی برای تضمین جریان تجارت مستقل از بحران‌های سیاسی.
تشکیل شورای همکاری اقتصادی و صلح افغانستان–پاکستان؛ بستر گفت‌وگوهای منظم اقتصادی و مرزی.
بازگشایی پایدار و امن گذرگاه‌های مرزی؛ مدیریت مشترک مرزها برای کاهش بحران‌های ناگهانی.
سرمایه‌گذاری مشترک در مرزها؛ ایجاد مناطق صنعتی و مراکز لجستیکی برای اشتغال و کاهش فقر.
توانمندسازی بخش خصوصی و نهادهای مدنی؛ تقویت همکاری اقتصادی بدون مداخله سیاسی.
استفاده از دیپلماسی اقتصادی به‌جای قدرت سخت؛ توافق بر پروژه‌های مشترک و سرمایه‌گذاری زیرساخت‌ها.
سخن آخر
در مجموع، روابط افغانستان و پاکستان در آستانه سال ۲۰۲۶ در نقطه‌ای حساس و شکننده قرار دارد؛ جایی که تنش‌های سیاسی و امنیتی به‌طور مستقیم بر مناسبات اقتصادی و معیشت مردم دو کشور سایه انداخته است.
هرچند آمار تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۵ رشد نسبی را نشان می‌دهد، اما استمرار درگیری‌های مرزی، حملات هوایی و بحران بی‌اعتمادی، آینده این روابط را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.
افغانستان همچنان به مسیرهای ترانزیتی پاکستان وابسته است و اسلام‌آباد نیز بازار افغانستان را یکی از منابع درآمدی مهم خود می‌داند؛ بااین‌حال، تداوم فضای خصومت سیاسی می‌تواند این وابستگی متقابل را به نقطه آسیب‌پذیری بدل کند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون گفت‌وگوی مستقیم، ایجاد سازوکارهای شفاف امنیتی و احیای اعتماد سیاسی، روابط دو کشور در وضعیت پرتنش کنونی باقی خواهد ماند و هر اقدام یک‌جانبه می‌تواند منطقه را به سمت بی‌ثباتی بیشتر سوق دهد.
در این میان، تنها رویکرد مبتنی بر همکاری اقتصادی، مدیریت مشترک مرزها و سرمایه‌گذاری در منافع متقابل می‌تواند از تبدیل شدن بحران کنونی به یک رویارویی پایدار جلوگیری کرده و مسیر بازسازی اعتماد و ثبات اقتصادی را برای کابل و اسلام‌آباد هموار سازد.
تلویزیون اینترنتی ایراف آغاز به کار کرد
آخرین اخبار افغانستان را در ایراف بخوانید:
پرواز ۱۱۰۱: روایت بهروز افخمی از سفر به افغانستان
بحران در روابط طالبان و پاکستان؛ زمان نقش‌آفرینی تهران فرارسیده است؟
فروپاشی نظم بین‌المللی و دورنمای پیچیده امنیت آسیای مرکزی
سایه جنگ بر اقتصاد؛ چشم‌انداز مبهم روابط تجاری افغانستان و پاکستان
