به گزارش ایراف،روابط اقتصادی بین ایران و افغانستان به عنوان دو کشور همسایه، از دیرباز بر پایه اشتراکات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی استوار بوده است. با توجه به موقعیت استراتژیک افغانستان به عنوان دروازه‌ای به آسیای مرکزی و جنوب آسیا و پتانسیل‌های صنعتی و معدنی ایران، فرصت‌های گسترده‌ای برای همکاری‌های دوجانبه وجود دارد. در سال‌های اخیر، به ویژه پس از تحولات سیاسی در افغانستان، تمرکز بر تجارت، حمل‌ونقل و سرمایه‌گذاری افزایش یافته است. بر اساس داده‌های اخیر وزارت صنعت و تجارت افغانستان، حجم تجارت این کشور در سال ۲۰۲۴ میلادی به بیش از ۱۲ میلیارد و ۴۲۲ میلیون دلار رسیده که بخش قابل توجهی از آن با کشورهای همسایه مانند ایران انجام شده است.
زمینه سفر وزیر صمت و هیأت راه‌آهن
سفر وزیر صمت ایران به افغانستان در تاریخ ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۵ آغاز شد و سه روز طول کشید. این سفر با هدف تقویت روابط اقتصادی، رفع موانع تجارت و سرمایه‌گذاری و بررسی پروژه‌های مشترک انجام گرفت. اتابک در کابل با مقامات بلندپایه حکومت افغانستان، از جمله مقامات وزارت تجارت و صنعت، دیدار کرد و بر لزوم تسهیل فعالیت‌های بخش خصوصی دو کشور تأکید نمود. در روز دوم سفر، وی به ولایت هرات سفر کرد و با بازرگانان ایرانی و افغان دیدار داشت. این دیدارها بر تسهیل تجارت مرزی و استفاده از ظرفیت‌های صنعتی ایران تمرکز داشت.
در بخش حمل‌ونقل، بازگشت وزیر صمت از افغانستان به ایران از طریق مسیر ریلی هرات-خواف انجام شد که نخستین بار یک هیئت رسمی از این مسیر استفاده کرد. این رویداد نمادی از پیشرفت در اتصال ریلی دو کشور بود و وزیر از نقطه مرزی بازدید کرد. همزمان، هیأت راه‌آهن ایران به شمال افغانستان، به ویژه ولایت بلخ (مرکز مزارشریف)، سفر کرد. این هیأت با مقامات محلی، از جمله معاون والی طالبان در بلخ، دیدار داشت و بر اهمیت اقتصادی خط راه‌آهن مزارشریف-حیرتان تأکید کرد. ایران آمادگی خود را برای آغاز اقدامات عملی در توسعه این مسیر اعلام نمود که می‌تواند تجارت منطقه‌ای را متحول کند.
دستاوردها و توافقات کلیدی سفرها
سفر وزیر صمت، که از سوی دولت پزشکیان به عنوان اولویت روابط همسایگی طراحی شده بود، با حضور نمایندگانی از بخش خصوصی مانند مدیرعامل گروه فولاد مبارکه اصفهان آغاز شد. هیئت ایرانی روز دوشنبه ۱۵ شهریور وارد کابل شد و با مقامات ارشد طالبان، از جمله مولوی عبدالغنی برادر (معاون نخست‌وزیر در امور اقتصادی)، وزرای تجارت، انرژی و آب، معادن و صنعت و همچنین نمایندگان بخش خصوصی و دفتر اقتصادی نخست‌وزیر دیدار کرد. اهداف اصلی سفر عبارت بودند از:
شناسایی و رفع موانع تجاری: بحث در مورد چالش‌های بانکی، تعرفه‌های گمرکی و تسهیلات ترانزیتی. اتابک بر استفاده بیشتر از بندر چابهار ایران برای صادرات افغانستانی و گسترش حمل‌ونقل باری از طریق راه‌آهن خواف-هرات تأکید کرد.
همکاری در ترانزیت و حمل‌ونقل: بازدید از پروژه‌های ریلی شمال افغانستان، که با حضور کارشناسان راه‌آهن ایران همراه بود. این بخش از سفر بر تقویت کریدورهای ریلی منطقه‌ای تمرکز داشت.
سرمایه‌گذاری در معادن و صنایع: بررسی ظرفیت‌های معدنی هرات و امضای تفاهم‌نامه‌های اولیه برای همکاری مشترک.
دستاوردها و توافقات کلیدی:
امضای چندین تفاهم‌نامه در حوزه معادن و تجارت، از جمله همکاری‌های مشترک در استخراج و فرآوری سنگ‌های معدنی.
تعهد به برگزاری هفتمین جلسه کمیته اقتصادی مشترک ایران-افغانستان در آینده نزدیک برای نهایی کردن پروژه‌های ریلی و معدنی.
اعلام آمادگی بخش خصوصی ایران (مانند فولاد مبارکه) برای سرمایه‌گذاری مشترک در معادن افغانستان، با تمرکز بر بهره‌برداری از پتانسیل‌های معدنی منطقه.
تسهیل صادرات افغانستانی از طریق ایران، با هدف افزایش حجم صادرات افغانستان به بیش از ۵۰ میلیون دلار در سال آینده.
این دستاوردها نه تنها روابط را تقویت کرد، بلکه بر موضع مثبت افغانستان در حمایت از ایران طی درگیری اخیر با اسرائیل (۱۲ روزه) تأکید شد و به عنوان عاملی مثبت در روابط همسایگی توصیف گردید.
فرصت‌های اقتصادی ایران در افغانستان
حمل‌ونقل و ترانزیت
افغانستان به عنوان کریدور ترانزیتی بین آسیای مرکزی و جنوب آسیا، پتانسیل بالایی برای ایران دارد. پروژه راه‌آهن ترانس-افغان (اتصال ازبکستان، افغانستان و پاکستان) که در حال بررسی است، می‌تواند محموله‌های روسی و قزاقستانی را از طریق ایران به بنادر جنوبی منتقل کند. خط مزارشریف-حیرتان که هیأت راه‌آهن بر آن تمرکز کرد، می‌تواند حجم ترانزیت ایران را دو برابر کند. بر اساس گزارش‌های اخیر، توسعه شبکه ریلی افغانستان می‌تواند فرصت‌های شغلی متعددی ایجاد کند و رشد اقتصادی پایدار را فراهم آورد.
ایران با سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها، می‌تواند سهم خود از ترانزیت منطقه‌ای (حدود ۱۰ میلیارد دلار سالانه) را افزایش دهد.
معادن و صنایع معدنی
افغانستان دارای ذخایر معدنی بیش از ۱ تریلیون دلار است، اما فناوری استخراج محدودی دارد. سفر وزیر صمت بر همکاری در اکتشاف و استخراج تأکید کرد. شرکت‌های ایرانی می‌توانند در معادن مس عینک یا آهن حاجیگک سرمایه‌گذاری کنندکه بازگشت سرمایه بالایی دارد.
تجارت و سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی
حجم تجارت دوجانبه در نیمه اول ۲۰۲۵ حدود ۱.۵ میلیارد دلار بوده، با تمرکز بر صادرات ایران (غلات، سوخت و مصالح ساختمانی) به افغانستان. نمایشگاه‌های اخیر مانند ایران اکسپو ۲۰۲۵ و نمایشگاه فرصت‌های تجارت در بیرجند (مهر ۲۰۲۵) نشان‌دهنده علاقه افغانستان به سرمایه‌گذاری ایرانی در مسکن و زیرساخت‌هاست. افغانستان با کمبود شدید مسکن (نیاز به میلیون‌ها واحد) و پروژه‌های زیربنایی، بازاری بزرگ برای شرکت‌های ساختمانی ایرانی فراهم می‌کند. همچنین، در کشاورزی، ایران می‌تواند فناوری‌های آبیاری را صادر کند تا سهم افغانستان در بازارهای جهانی افزایش یابد.
انرژی و صنایع تولیدی
افغانستان به دنبال تنوع‌بخشی به منابع انرژی است و ایران می‌تواند گاز و برق صادر کند. توافقات سفر بر ایجاد کارخانه‌های مشترک در هرات تمرکز دارد که می‌تواند تولید محصولات صنعتی را افزایش دهد و مهاجرت معکوس ایجاد کند. بر اساس تحلیل‌ها، سرمایه‌گذاری ایران در تولید می‌تواند به اشتغال‌زایی و کاهش مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران کمک کند.
چالش‌ها و راهکارها
هرچند فرصت‌ها گسترده است، چالش‌هایی مانند مسائل امنیتی، تحریم‌ها و موانع گمرکی وجود دارد اما دستاوردها نشان می‌دهد که با تمرکز بر بخش خصوصی و توافقات دوجانبه، این چالش‌ها قابل مدیریت است.
نتیجه‌گیری
سفر وزیر صمت و هیأت راه‌آهن ایران به افغانستان، نقطه عطفی در روابط اقتصادی دو کشور است که فرصت‌های جدیدی در حمل‌ونقل، معادن و تجارت ایجاد کرده است و پیش‌بینی می‌شود حجم تجارت دوجانبه تا پایان ۲۰۲۵ به ۴ میلیارد دلار برسد. ایران با بهره‌گیری از این دستاوردها می‌تواند نقش محوری در توسعه اقتصادی منطقه ایفا کند و به رشد پایدار هر دو کشور کمک نماید. توصیه می‌شود دولت ایران بر تسهیل سرمایه‌گذاری خصوصی و تکمیل پروژه‌های ریلی تمرکز کند تا این فرصت‌ها به ثمر نشیند.
