تأثیر اخراج مهاجران بر بازار کار ایران: چالش‌های کمبود نیروی کار و راهکارهای پایدار

اخراج گسترده مهاجران افغان از ایران، که به خروج بیش از یک میلیون نیروی کار انجامیده، نه تنها بحران کمبود کارگر در بخش‌های کلیدی مانند ساخت‌وساز و کشاورزی را تشدید کرده، بلکه هزینه تولید را افزایش داده و بازار کار ایران را با رکود و تنش‌های تازه روبه‌رو ساخته است.

20 سنبله/شهریور 1404
شکریه اکبری

بازار کار ایران در سال جاری با چالش‌های جدی روبرو شده است که عمدتا ناشی از سیاست اخراج گسترده مهاجران افغان است. این سیاست که به دلایل مشکلات اقتصادی ایران اجرا شد، منجر به خروج بیش از یک میلیون نفر از نیروی کار خارجی شده و خلاهایی در بخش‌های کلیدی اقتصاد ایجاد کرده است. بر اساس گزارش‌های رسمی و غیررسمی، مهاجران افغان نقش مهمی در پر کردن مشاغل سخت و کم‌درآمد (مانند ساخت‌وساز، کشاورزی و خدمات) داشتند، اما اخراج آن‌ها باعث کمبود نیروی کار، افزایش هزینه‌ها و رکود در برخی صنایع شده است. همچنین، شکاف میان کارگر و کارفرما عمیق‌تر شده و عدم تمایل کارگران ایرانی به مشاغل پست (سخت، کثیف و خطرناک) برجسته‌تر گردیده است.

آمار وضعیت بازار کار

بر اساس داده‌های رسمی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران، تا پایان خرداد ۱۴۰۴، تنها ۴۳۳ هزار نیروی کار خارجی مجوزدار در کشور فعالیت داشتند که این رقم حدود ۲ درصد از کل بازار کار ایران را تشکیل می‌دهد. با این حال، آمار غیررسمی نشان می‌دهد که بیش از ۶ میلیون مهاجر افغان در ایران حضور داشتند و سهم آن‌ها از کل نیروی کار حدود ۱۰ درصد برآورد می‌شود. تا ژوئیه سال جاری، حدود ۱٫۱ میلیون نفر اخراج شده‌اند که شامل ۸۰۰ هزار نفر تا تیرماه می‌شود. سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) گزارش داده که از ابتدای ۲۰۲۵ تا ژوئن، بیش از ۷۱۴ هزار افغان از ایران بازگشته‌اند و تا جولای این رقم به بیش از ۹۰۰ هزار رسیده است.

در بخش‌های کلیدی:

ساخت‌وساز و عمرانی: ۶۲ تا ۶۸ درصد نیروی کار از مهاجران افغان بوده و بیش از ۵۰ درصد کارگران ساختمانی در تهران از این گروه بودند که پس از اخراج، کمبود کارگر منجر به رکود پروژه‌ها و افزایش هزینه‌ها شده است.

صنعت و کشاورزی: استان‌هایی مانند خراسان رضوی با ۸۰ هزار کارگر مهاجر در صنعت و تهران با ۲۴۰ هزار نفر، بیشترین تأثیر را دیده‌اند که بازگشت حدود ۴۵۰ هزار نفر در ماه‌های اخیر، بازار کار را مختل کرده است.

بیکاری و اشتغال: نرخ بیکاری ایران در ۵٫۶ سال اخیر حدود ۲ میلیون نفر بوده، اما اخراج مهاجران فرصت‌های شغلی را آزاد نکرده، بلکه کمبود نیروی ماهر ایجاد کرده است.

شکاف میان کارگر و کارفرما

شکاف میان کارگر و کارفرما در ایران ریشه در قوانین کار، قراردادهای موقت و عدم تعادل قدرت دارد. بر اساس قانون کار ایران (ماده ۱۵۷)، اختلافات باید از طریق سازش یا هیئت‌های حل اختلاف حل شود، اما کارفرمایان اغلب از قراردادهای موقت برای مشاغل دائمی استفاده می‌کنند .(رأی دیوان عدالت اداری ۱۹۹۶) حداقل دستمزد ماهانه در ۱۴۰۴ حدود ۵٫۶۷۹ میلیون تومان (۲۰۳ دلار) تعیین شده که با تورم بالا همخوانی ندارد و منجر به معوقات مزدی برای بیش از ۴۵ هزار کارگر شده است. کارفرمایان به دلیل کمبود نیروی کار پس از اخراج مهاجران، مجبور به افزایش دستمزد شده‌اند، اما این مسئله سود را کاهش داده و منجر به تعدیل نیرو گردیده است.

عدم تمایل کارگران ایرانی به مشاغل پست

مشاغل پست (سخت، کثیف و خطرناک مانند دباغی، دفن زباله، پرورش طیور) اغلب توسط مهاجران پر می‌شدند، زیرا دستمزد پایین (کمتر از حداقل) و شرایط دشوار، ایرانی‌ها را دفع می‌کند. حدود ۲,۵ میلیون شغل در ایران وجود دارد که ایرانی‌ها تمایلی به آن ندارند و فعالیت ۱٫۷ میلیون کارگر افغان این خلأ را پر می‌کرد. هزینه فرصت برای کارگر ایرانی بالاست، زیرا سختی کار با دستمزد تناسب ندارد و پس از اخراج، این مشاغل خالی مانده و تولید کاهش یافته است.

چالش‌ها

1- اخراج‌ها شوک منفی به رشد وارد کرده، زنجیره تأمین را مختل و هزینه دستمزد را افزایش داده است. صنایع ساختمانی و کشاورزی بیشترین آسیب را دیده‌اند.

2- برخلاف انتظار، بیکاری ایرانیان کاهش نیافته، بلکه فرصت‌ها به دلیل رکود از دست رفته است. قیمت‌ها افزایش یافته و موج بیکاری در راه است.

3- ایرانی‌ها به دلیل دستمزد پایین و نبود امنیت شغلی، این مشاغل را نمی‌پذیرند که منجر به تعطیلی کارگاه‌ها شده است.

4- حضور غیرمجاز مهاجران منجر به پدیده‌هایی مانند کودکان کار شده و اخراج‌ها تنش‌های اجتماعی ایجاد کرده است.

5- کارگر خارجی ارزان، دستمزد بومی را پایین نگه می‌دارد و سود را به کارفرما متمرکز می‌کندکه بمب اجتماعی ایجاد کرده است.

راهکارها

1- به جای اخراج گسترده، برای نیروی ماهر مجوز کار صدور شود. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران تأکید دارد که اخراج گسترده شوک منفی وارد می‌کند، پس باید سیاست ساماندهی اتخاذ شود.

2- برای جذاب کردن مشاغل سخت برای ایرانی‌ها باید در دستمزدها تحول اساسی صورت بگیرد. سهم دستمزد در هزینه تولید (۵%) افزایش یابد.

3- برای جوانان ایرانی در مشاغل سخت، همراه با بیمه و حمایت‌های اجتماعی ، برنامه های آموزشی برگزار شود، پوشش بیمه برای یک سوم کارگران ساختمانی باقی‌مانده ضروری است.

4- کاهش قراردادهای موقت، تقویت هیئت‌های حل اختلاف و تضمین حداقل دستمزد متناسب با تورم جدی گرفته شود.

۵- با سازمان‌هایی مانند سازمان بین‌المللی کار (ILO) و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) برای مدیریت مهاجرت و جلوگیری از بحران انسانی همکاری شود.

نتیجه‌گیری

اخراج گسترده مهاجران افغان از ایران، اگرچه با هدف تقویت امنیت و اولویت‌دهی به نیروی کار داخلی اجرا شد، اما پیامدهای منفی قابل‌توجهی بر بازار کار و اقتصاد ایران داشته است. خروج بیش از یک میلیون نیروی کار خارجی، به‌ویژه در بخش‌های ساخت‌وساز، کشاورزی و خدمات، منجر به کمبود نیروی کار ماهر، افزایش هزینه‌های تولید، رکود پروژه‌ها و حتی تشدید بیکاری در میان کارگران ایرانی شده است. برای برون‌رفت از این بحران، ایران نیازمند سیاستی جامع است که شامل ساماندهی مهاجران به جای اخراج گسترده، اصلاح نظام دستمزدها، تقویت آموزش نیروی کار داخلی و بهبود قوانین کار باشد. بدون این اصلاحات، بازار کار ایران در معرض رکود پایدار، افزایش تورم و تنش‌های اجتماعی قرار خواهد گرفت. اتخاذ رویکردی متعادل که منافع اقتصادی، اجتماعی و امنیتی را هم‌زمان در نظر بگیرد، نه‌تنها به پایداری بازار کار کمک می‌کند، بلکه از هدررفت منابع انسانی و اقتصادی جلوگیری خواهد کرد.