به گزارش ایراف، طالبان با احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های هریرود و هیرمند، جریان آب به ایران را به شدت کاهش داده و باعث ایجاد تنش‌های زیست‌محیطی و دیپلماتیک شده است. با این حال، این گروه در قبال پاکستان رویکرد متفاوتی اتخاذ کرده و از سدسازی بر رودخانه کابل که به پاکستان سرازیر می‌شود، خودداری کرده است.
سدسازی تهاجمی و کاهش جریان آب
طالبان آب را به عنوان ابزاری استراتژیک برای توسعه داخلی، جلب حمایت مردمی و چانه‌زنی سیاسی می‌بیند. این گروه با ادعای مقابله با خشکسالی و تغییرات زیست محیطی پروژه‌های سدسازی را پیش می‌برد. اما این سیاست‌ها عمدتاً به ضرر ایران بوده و حق‌آبه تاریخی این کشور را نادیده گرفته است. بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند، افغانستان موظف به تأمین سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب برای ایران است، اما در سال ۲۰۲۴، این میزان به کمتر از ۳۵۰ میلیون مترمکعب رسیده است. همچنین، برای هریرود هیچ معاهده الزام‌آوری وجود ندارد، این خلأ حقوقی به طالبان اجازه داده تا جریان آب را بدون محدودیت کنترل کند.
طالبان تا سال ۲۰۲۵، سدسازی روی چندین رودخانه منتهی به ایران را تکمیل یا گسترش داده است. این پروژه‌ها نه تنها جریان آب را کاهش داده، بلکه به حمایت خارجی مانند ترکیه وابسته بوده‌اند.
سد پاشدان روی هریرود
مشخصات فنی سد شامل هزینه ساخت حدود ۱۱۷ میلیون دلار، ظرفیت ذخیره‌سازی ۵۴ میلیون مترمکعب آب، ارتفاع ۷۰ متر، عرض ۱۱۰۰ متر، قابلیت آبیاری ۱۳,۰۰۰ هکتار زمین کشاورزی و تولید ۲ مگاوات برق است، همچنین ساخت آن از سال ۲۰۱۱ آغاز شد و در سال جاری تکمیل گردید، آب‌گیری آن در روزهای اخیرشروع شده و به بهره برداری رسیده است. کاهش جریان هریرود به ایران تا ۵۰ درصد رسیده که سد دوستی (مشترک با ترکمنستان) را به کمتر از ۸ درصد ظرفیت رسانده است. این مسئله آب شرب بیش از ۴.۵ میلیون نفر در خراسان رضوی (به ویژه مشهد) را تهدید کرده و طوفان‌های گردوخاک را ۴۰ درصد افزایش داده است. همچنین، این سد مسیر آب‌های بالادست مشهد را منحرف کرده و امنیت آبی این منطقه را به خطر انداخته است که منجر به افزایش ۳۰ درصدی قطعی آب در مشهد شده است. طالبان همچنین کانال بزرگی از شمال به مناطق مرکزی افغانستان کشیده که آب هریرود را بیشتر منحرف می‌کند.
سد کمال‌خان روی هیرمند
هزینه ساخت ۸۰ میلیون دلار، ظرفیت ذخیره‌سازی ۵۲ میلیون مترمکعب آب، آبیاری ۸۰,۰۰۰ هکتار زمین کشاورزی، تولید ۹ مگاوات برق است که در سال ۲۰۲۰ تکمیل شد و از ۲۰۲۱ عملیاتی است. بخش عمده آب به شوره‌زار گودزره هدایت می‌شود،کاهش جریان هیرمند به کمتر از ۳۵۰ میلیون مترمکعب در ۲۰۲۴ ، خشک شدن ۷۰ درصد تالاب هامون، کاهش ۶۵ درصد تنوع زیستی و مهاجرت اجباری حدود ۱۰۰,۰۰۰ نفر از ساکنان سیستان و بلوچستان شده است. بر اساس اظهارات کارشناسان ایرانی ، طالبان در سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب را به گودزره منحرف کرده است، همچنین در سال ۲۰۲۵، سطح آب تالاب هامون به کمترین میزان در ۵۰ سال اخیر رسیده و طوفان‌های گردوخاک در سیستان و بلوچستان ۴۰ درصد افزایش یافته که مشکلات تنفسی برای ۲۰۰,۰۰۰ نفر ایجاد کرده است وتولید محصولات کشاورزی در سیستان ۲۵ درصد کاهش یافته است.
دلایل موفقیت طالبان در سدسازی روی رودخانه‌های منتهی به ایران
برای هریرود هیچ معاهده‌ای الزام آوری وجود ندارد. برای هیرمند نیز بند خشکسالی معاهده ۱۳۵۱ به طالبان اجازه شانه خالی کردن داده است. طالبان ادعا می‌کند بارندگی کم مانع تأمین حق‌آبه است. همچنین رویکرد مسالمت‌آمیز ایران بدون فشار اقتصادی مؤثر نبوده است و ایران از اهرم‌هایی مانند کاهش صادرات سوخت استفاده نکرده است، ترکیه بیش از ۲۰۰ میلیون دلار از ۲۰۲۱ در پروژه‌های آبی سرمایه‌گذاری کرده و تجهیزات فنی ارائه داده است، بنظر می رسد رقیبان ایران از آب به عنوان اهرم استفاده می‌کنند. طالبان برای مقابله با خشکسالی و جلب حمایت مردمی، سدسازی را اولویت قرار داده است ، این پروژه‌ها تولید کشاورزی را افزایش داده و وابستگی به واردات را کاهش می‌دهد.همچنین ایران نتوانسته از نهادهایی مانند سازمان ملل یا ترکمنستان برای فشار استفاده کند. تغییرات زیست محیطی (کاهش بارش) بهانه‌ای برای طالبان فراهم کرده است.
سیاست آبی طالبان در قبال پاکستان: رویکرد محافظه‌کارانه
طالبان در حوضه رودخانه کابل (که به حوضه سند در پاکستان جریان دارد)تاکنون سدسازی بزرگی انجام نداده است. جریان آب کابل تا ۲۰۲۴ پایدار مانده و هیچ پروژه فعالی گزارش نشده است. طالبان برنامه‌هایی برای سد روی رودخانه کنر (شاخه کابل) دارد، اما هنوز اجرا نشده و می‌تواند جریان به پاکستان را تا ۲۰ درصد کاهش دهد.
دلایل عدم سدسازی روی رودخانه‌های منتهی به پاکستان
پاکستان حامی اصلی طالبان بوده و نقش کلیدی در شکل‌گیری این گروه داشته است، طالبان برای حفظ این حمایت و جلوگیری از تنش‌های مرزی مانند فعالیت TTP، از اقدامات خصمانه اجتناب کرده است. همینطور چالش‌های آبی پاکستان و افغانستان بیشتر ژئوپلیتیک است و معاهده‌ای وجود ندارد، اما روابط نزدیک، مانع سدسازی شده است. مناطق شرقی افغانستان (ولایت‌های ننگرهار و کنر) ناامن و فاقد زیرساخت هستند. طالبان منابع را به پروژه‌های غربی (ایران) اختصاص داده و مهمتر از آن اینکه حمایت خارجی مانند ترکیه در شرق وجود ندارد. همچنین پاکستان با بحران آب در خیبرپختونخوا مواجه است، زیرا هرگونه کاهش جریان رود کابل می‌تواند به واکنش نظامی منجر شود که طالبان را بازمی‌دارد. هیچ توافقی نیز در این مورد وجود ندارد، اما ملاحظات امنیتی و سیاسی طالبان را محتاط کرده است. طالبان تمرکز را روی غرب گذاشته، زیرا منافع داخلی بیشتر است و به باور کارشناسان اگر سدسازی در شرق آغاز شود، می‌تواند تنش‌های آبی با پاکستان را افزایش دهد.
نتیجه‌گیری
سیاست آبی طالبان در قبال ایران با سدسازی گسترده روی هریرود، هیرمند و هامون، بحران آب در شرق ایران را تشدید کرده است. آمار ۲۰۲۵ نشان‌دهنده کاهش شدید جریان آب و تأثیرات زیست‌محیطی است. در مقابل، عدم سدسازی در قبال پاکستان به دلیل روابط تاریخی و محدودیت‌ها است. ایران نیازمند اقدامات دیپلماتیک و اقتصادی است تا این تنش‌ها کاهش یابد.
بیشتر بخوانید:
تصادف مرگبار اتوبوس در هرات و چند پرسش بی‌پاسخ
رسانه هندی: طالبان درخواست مهار تی‌تی‌پی را رد کرده است
وابستگی معیشتی اکثریت افغانستانی‌ها به کشاورزی در بحران اقتصادی
