استاندار خراسان رضوی، غلامحسین مظفری، در نشستی اقتصادی در تاریخ (۲۰ مرداد ۱۴۰۴) بیان کرد که افغانستان در حال پیشرفت صنعتی است و ایران ممکن است در صورت عدم اقدام سریع، فرصت‌های اقتصادی مرتبط با مرز دوغارون را از دست بدهد. این اظهارات بر لزوم تصمیم‌گیری فوری برای افزایش همکاری‌های اقتصادی از جمله رفع محدودیت‌های حمل و نقل مانند تعداد خودروهای عبوری برای بهبود صادرات تمرکز دارد، مظفری اشاره کرد که حدود ۱۶۰ واحد صنعتی در آنسوی مرز فعال است که این مسئله می‌تواند فرصت یا چالش برای ایران باشد، این موضوع بخشی از روابط پیچیده دوجانبه است که شامل تجارت، سرمایه‌گذاری و رقابت با کشورهای دیگر مانند چین و ترکیه می‌شود. روابط ایران و افغانستان در سال‌های اخیر با توافقات جدید اقتصادی همراه بوده، اما چالشهایی مانند مسائل آبی و مهاجرتی همچنان وجود دارد.
وضعیت توسعه صنعتی افغانستان
افغانستان پس از تغییرات سیاسی سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی در بخش صنعت انجام داده است، اما این پیشرفت‌ها با محدودیت‌های امنیتی، اقتصادی و بین‌المللی همراه است. گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد که اقتصاد افغانستان در سال ۲۰۲۴ رشد ۲.۵ درصدی داشته، اما این رشد پس از انقباض شدید ۳۰-۳۵ درصدی در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۲۲ رخ داده و همچنان شکننده است. بخش صنعت بر معادن، کشاورزی، انرژی و گردشگری تمرکز دارد، اما چالشهایی مانند خشکسالی، عدم دسترسی به بازارهای جهانی و تحریم‌های غیرمستقیم بر آن تأثیر گذاشته است.
سرمایه‌گذاری خارجی۲۰۲۴-۲۰۲۵
بر اساس اعلام اتاق تجارت افغانستان، حدود ۲۵۰ شرکت از ۱۰ کشور اسلامی با مجموع سرمایه‌گذاری ۲۲۵ میلیون دلار در بخش‌های آموزش، بهداشت، کشاورزی، معادن و گردشگری فعالیت می‌کنند. این رقم رشد ۱۵ درصدی نسبت به ۲۰۲۳ را نشان می‌دهد، اما گزارش‌های بین‌المللی مانند گزارش UNCTAD نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری خارجی در افغانستان همچنان پایین است و بیشتر بر پروژه‌های معدنی متمرکز است. چین با بیش از ۱۵۰ میلیون دلار در پروژه‌های معدنی و زیرساختی، یکی از سرمایه‌گذاران اصلی است، اما گزارش‌ها حاکی از عدم علاقه زیاد چین به افزایش سرمایه‌گذاری به دلیل ریسک‌های امنیتی است. همچنین، قراردادهای معدنی به ارزش بیش از ۶.۵ میلیارد دلار با شرکت‌های محلی و خارجی امضا شده، اما اجرای آنها با تأخیر مواجه است.
واحدهای صنعتی فعال
بیش از ۱۶۰ واحد صنعتی در نزدیکی مرز ایران (مانند هرات) فعال هستند که عمدتاً در صنایع سبک مانند نساجی، مواد غذایی، سیمان و استخراج سنگ‌های قیمتی فعالیت می کنند، این واحدها بخشی از تلاش برای صنعتی‌سازی هستند، هرچند با محدودیت‌های بین‌المللی و داخلی روبرو است.
رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی
تولید ناخالص داخلی (GDP) افغانستان در ۲۰۲۴ حدود ۲۰ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی برای ۲۰۲۵ حدود ۲۲ میلیارد دلار با رشد ۲.۵ درصدی است،. بخش صنعت حدود ۲۵ درصد از این رشد را تشکیل می‌دهد که با تمرکز بر صادرات مواد معدنی و محصولات کشاورزی تجارت کلی افغانستان در ۲۰۲۴ به ۱۲.۴۲ میلیارد دلار رسیده، افزایشی از ۱۰.۸ میلیارد دلار سال قبل، اما کسری تجاری در ماه می ۲۰۲۵ به ۱.۱ میلیارد دلار رسیده که ۲۷ درصد افزایش ماهانه و ۴۰ درصد سالانه عمدتاً به دلیل واردات بالا دارد، بازگشت مهاجران از ایران و دیگر کشورها نیز در تأمین نیروی کار نقش دارد، اما این بازگشت با چالش‌های انسانی همراه است.
سهم ایران در توسعه صنعتی افغانستان:
ایران به عنوان همسایه غربی افغانستان، ظرفیت بالایی برای مشارکت دارد، اما سهم فعلی آن محدود است و بیشتر بر تجارت مرزی تمرکز دارد. خراسان رضوی و جنوبی دروازه‌های اصلی تجارت هستند، اما چالشهایی مانند تحریم‌ها و مسائل سیاسی بر آن تأثیر گذاشته است.
صادرات و واردات
صادرات ایران به افغانستان در ۲۰۲۴ به ۳.۱ میلیارد دلار رسیده، افزایش از ۱.۷ میلیارد دلار سال قبل، عمدتاً کالاهای صنعتی مانند سیمان، فولاد، ماشین‌آلات و برق. این رقم ایران را به شریک تجاری اصلی افغانستان تبدیل کرده، اما استاندار خراسان رضوی بر تبدیل مرز دوغارون به هاب اقتصادی و اولویت اتصال ریلی تأکید کرده تا تأخیرها کاهش یابد. همچنین، صادرات برق ایران در توسعه صنعتی افغانستان نقش دارد، اما کسری تجاری برای افغانستان همچنان بالا است.
سرمایه‌گذاری ایران
ایران حدود ۵۰ میلیون دلار در پروژه‌های زیرساختی و معدنی افغانستان سرمایه‌گذاری کرده که در مقایسه با چین (۱۵۰ میلیون دلار) و ترکیه (۱۰۰ میلیون دلار) کمتر است. در مقابل، افغانستان از طریق مهاجران و شرکت‌ها بیش از ۱۵ میلیارد دلار ارز و سرمایه به ایران وارد کرده است. در خراسان رضوی، اتباع افغان ۱۰۲ واحد اقتصادی (۳۲ هتل و ۷۰ کارخانه) اداره می‌کنند و همکاری‌هایی مانند استخراج سنگ‌های قیمتی آغاز شده است.
همچنین در همایش اقتصادی خراسان رضوی و هرات (۱۴۰۴) تفاهم‌نامه‌هایی برای شرکت‌های مشترک و تجارت امضا شد و کمیته مشترک ششم تشکیل گردید. این توافقات بخشی از تلاش برای تقویت روابط است، اما اجرای آنها با چالشهایی مانند مسائل آبی و مهاجرتی روبرو است.
مقایسه سهم ایران با رقبا: ترکیه و چین
رقابت در بازار افغانستان وجود دارد و چین و ترکیه سهم بیشتری در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت دارند. بر اساس گزارش‌ها، چین، ایران، ترکیه و ازبکستان در بخش معادن فعال هستند، اما چین پیشتاز است،
سهم چین: پیشتازی در معادن و انرژی
چین سرمایه‌گذاری خود را بر استخراج منابع طبیعی متمرکز کرده، بخشی از ابتکار (یک کمربند، یک جاده) اما ریسک‌های امنیتی مانع گسترش است. همچنین در ۲۰۲۴، بیش از ۱۵۰ میلیون دلار در پروژه‌های معدنی و زیرساختی، شامل استخراج نفت در آمودریا با ۴۹ میلیون دلاراختصاص داده است. صادرات چین به افغانستان ۱.۵۴ میلیارد دلار و واردات معدنی (۱.۳ میلیون دلار ) بوده است. همینطور چین در بخشمعادن (لیتیوم، مس)، انرژی و زیرساخت‌ها حدود ۴۰ درصد بازار صنعتی افغانستان را پوشش می‌دهد، در حالی که ایران ۲۵ درصد دارد. درمقایسه با ایران چین پروژه‌های بلندمدت را پیش می‌برد، در حالی که ایران بر تجارت مرزی تمرکز دارد. تحریم‌ها ایران را محدود کرده، اما چین از حمایت سیاسی بهره می‌برد.
سهم ترکیه: تمرکز بر ساخت‌وساز و انرژی
ترکیه با روابط تاریخی، در بازسازی نقش دارد و سرمایه‌گذاری‌هایش رشد سریع‌تری نشان می‌دهد. بیش از ۱۰۰ میلیون دلار در ۲۰۲۴، با پروژه‌هایی به ارزش ۱ میلیارد دلار تا کنون سهم داشته است، از جمله دام هیدروالکتریک صادرات ترکیه به افغانستان در ۲۰۲۲ حدود ۲۷۰ میلیون دلار بود و ترکیه حدود ۲۰ درصد بازار را دارد. تمرکز ترکیه برساخت‌وساز، نساجی، معادن و انرژی است که از نفوذ قومی استفاده می‌کند، اما با رقابت ژئوپلیتیک روبرو استکه درمقایسه با ایران، ترکیه رشد سریع‌تری دارد، اما سهم کمتری نسبت به ایران در تجارت دارد.
چالش‌ها و فرصت‌ها
روابط ایران و افغانستان با چالش‌های چندبعدی روبرو است که می‌تواند همکاری را تحت تأثیر قرار دهد. فرصت‌ها نیز وجود دارد، اما نیازمند مدیریت دقیق و مذاکرات هستند.
چالش‌ها
اختلاف بر سر رودخانه‌های هیرمند و هریرود همچنان ادامه دارد، سدسازی در افغانستان جریان آب به ایران را کاهش داده و می‌تواند به خشکسالی در خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان منجر شود. بر اساس معاهده ۱۹۷۳، ایران از رودخانه هیرمند حق‌آبه دارد، اما در ۲۰۲۵، تنها آب محدودی تحویل شده و مذاکرات تا کنون به نتیجه نرسیده است. این مسئله تنش‌های دیپلماتیک و مرزی ایجاد کرده و تجارت را مختل می‌کند، هرچند افغانستان تعهد به مدیریت آب داده است. همچنین حضور 6 میلیون مهاجر افغان با فرصت ها و چالشهایی همراه بوده است. در چند ماه اخیر، بیش از یک میلیوننفر اخراج شدند و برنامه برای اخراج ۲ میلیون تا اخر سال جاری وجود دارد. این مهاجران نیروی کار ارزان در ساخت‌وساز بوده و روابط را تنش‌زا می‌کند. تهدیدهای تروریستی نیزمانند داعش و قاچاق مرزها را ناامن کرده و تجارت را محدود می‌کندو تحریم‌های غرب برعلیه ایران سرمایه‌گذاری مستقیم را سخت کرده و کسری تجاری افغانستان را افزایش می‌دهدکه این مسئله رقابت با چین و ترکیه را دشوار می‌کند.
فرصت‌ها
مرز دوغارون و اسلام‌قلعه می‌تواند با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای تجارت را افزایش دهد، توافقات اخیر می‌تواند افغانستان را به بازارهای خلیج فارس متصل کند.
همچنین بازگشت بیش از ۲.۴ میلیون مهاجر از سپتامبر ۲۰۲۳ می‌تواند نیروی کار را تقویت کند و پلی برای همکاری اقتصادی باشد، هرچند با ریسک‌های انسانی همراه است و منابع غنی افغانستان (لیتیوم، اورانیوم)و استخراج سنگ‌های قیمتی فرصتی برای سرمایه‌گذاری مشترک است، مذاکرات نیز برای حل مسائل آبی و مهاجرتی با تمرکز بر اصلاحات اقتصادی می‌تواند تجارت را تسهیل کند.
نتیجه‌گیری
هشدار استاندار خراسان رضوی نشان‌دهنده نیاز به بررسی دقیق روابط اقتصادی با افغانستان است، جایی که پیشرفت‌های صنعتی این کشور می‌تواند فرصت یا چالش برای ایران باشد. با توجه به آمار، ایران سهم قابل توجهی در تجارت دارد (۲۵ درصد بازار صنعتی)، اما در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت کندتر است و چالشهایی مانند مسائل آبی و مهاجران باید مدیریت شوند. پیشنهادها شامل مذاکرات فوری برای حل اختلافات آبی، تسهیل تجارت مرزی، تشکیل کمیته‌های مشترک اقتصادی و استفاده از فرصت‌های معدنی است. عدم اقدام می‌تواند به از دست رفتن فرصت‌ها منجر شود، اما پیشرفت‌ها نیازمند رویکرد واقع‌بینانه و توجه به ریسک‌های امنیتی و انسانی است.
