سرنوشت مبهم دومین معدن بزرگ مس جهان: تعلل چین، تأکید طالبان

معدن مس عینک، واقع در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل در ولایت لوگر، یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس جهان است که پتانسیل اقتصادی عظیمی برای افغانستان دارد. این معدن نه تنها به دلیل ذخایر مس با ارزش تقریبی ۵۰ میلیارد دلار اهمیت دارد، بلکه به دلیل وجود سایت باستانی بودایی با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال، جنبه‌های فرهنگی و تاریخی بی‌نظیری را نیز در بر می‌گیرد. از زمان کشف معدن در دهه ۱۹۷۰ توسط زمین‌شناسان شوروی، تلاش‌های متعددی برای بهره‌برداری از آن صورت گرفته، اما موانع امنیتی، زیست‌محیطی، باستان‌شناسی و ژئوپلیتیکی مانع پیشرفت شده است. پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱، این معدن به کانون توجه برای توسعه اقتصادی تبدیل شد و چین به عنوان شریک اصلی، نقش کلیدی در مذاکرات و سرمایه‌گذاری ایفا کرده است.

تاریخچه معدن مس عینک

معدن مس عینک در دهه ۱۹۷۰ توسط زمین‌شناسان شوروی شناسایی شد. بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS) در سال ۲۰۱۰ نشان داد که این معدن حاوی حدود ۱۱.۵ میلیون تن مس با خلوص ۲.۳ درصد است، که ارزش کل آن در بازار جهانی حدود ۵۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این معدن بخشی از ذخایر معدنی ۱ تریلیون دلاری افغانستان است. علاوه بر ارزش معدنی، سایت عینک شامل بقایای یک شهر بودایی باستانی با بیش از ۴۰۰ مجسمه بودا، معابد، استوپاها و کارگاه‌های ذوب مس است که به جاده ابریشم متصل بوده و قدمت آن به ۵۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.

قرارداد اولیه با چین

در سال ۲۰۰۷، دولت حامد کرزی قراردادی ۳۰ ساله به ارزش ۲.۹ تا ۳ میلیارد دلار با کنسرسیوم چینی متشکل از شرکت متالورژی چین (MCC) و Jiangxi Copper امضا کرد. این قرارداد شامل استخراج مس، ساخت کارخانه ذوب، احداث نیروگاه زغال‌سنگی ۴۰۰ مگاواتی، راه‌آهن از پاکستان به ازبکستان از طریق عینک و پرداخت حق‌الامتیاز ۱۹.۵ درصدی به دولت افغانستان بود. با این حال، تا سال ۲۰۱۴، به دلیل ناامنی، تنها آزمایش‌های اولیه انجام شد و کارکنان چینی سایت را ترک کردند. تا سال ۲۰۲۱، MCC حدود ۳۷۱ میلیون دلار در پروژه سرمایه‌گذاری کرده بود، اما استخراج واقعی آغاز نشده بود.

منافع استراتژیک چین

چین، به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده مس جهان (مصرف ۵۱ درصد تولید جهانی در سال ۲۰۲۴) به دنبال تأمین منابع برای صنایع سبز خود مانند باتری‌های خودروهای الکتریکی، نیمه‌رساناها و زیرساخت‌های انرژی تجدیدپذیر است. معدن عینک برای چین نه تنها یک فرصت اقتصادی، بلکه بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) برای گسترش نفوذ در آسیای مرکزی است. چین این پروژه را عاملی برای ثبات منطقه‌ای به ویژه با توجه به نزدیکی عینک به کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) می‌بیند.

اقدامات چین پس از ۲۰۲۱

پس از تسلط طالبان، چین بدون به رسمیت شناختن رسمی دولت طالبان، روابط دیپلماتیک خود را حفظ کرد و سفارت خود در کابل را فعال نگه داشت. در مارس ۲۰۲۲، وزیر معادن طالبان با MCC مذاکره کرد و قرارداد ۲۰۰۸ بدون تغییر تأیید شد. تا سال ۲۰۲۴، چین بیش از ۳۵۰ میلیون یوان (حدود ۴۹ میلیون دلار) کمک بشردوستانه به افغانستان ارائه کرده بود، که بخشی از آن برای کاهش ریسک‌های سرمایه‌گذاری در عینک بود. در جولای ۲۰۲۴، مراسم افتتاح جاده دسترسی به معدن برگزار شد، که نشانه‌ای از پیشرفت پس از ۱۶ سال تأخیر بود.

نقش طالبان در پروژه

پیش از ۲۰۲۱، طالبان سایت عینک را هدف حملات قرار می‌دادند، از جمله حمله سال ۲۰۲۰ که منجر به کشته شدن ۸ نگهبان شد. اما پس از به قدرت رسیدن، این گروه رویکرد خود را تغییر داد و معدن را به عنوان منبع اصلی درآمد غیرنفتی دید. در نوامبر ۲۰۲۱، طالبان اعلام کردند که پروژه‌های زیرساختی مانند عینک را هدف قرار نمی‌دهند. شهاب‌الدین دلور، وزیر معادن و صنایع طالبان، MCC را به بازگشت دعوت کرد و تعهد به تأمین امنیت کارکنان چینی داد.

استراتژی اقتصادی

طالبان از سال ۲۰۲۱ درآمدهای معدنی خود را افزایش داده‌اند، از جمله از طریق مالیات و حق‌الامتیاز معادن کوچک که به کاهش تأثیر تحریم‌های غربی کمک کرده است. پروژه عینک بخشی از استراتژی طالبان برای اتصال به پروژه‌های منطقه‌ای مانند CPEC و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. درآمد پیش‌بینی‌شده ۲۵۰-۳۰۰ میلیون دلار سالانه از این معدن می‌تواند ۱۷ درصد بودجه دولت طالبان را افزایش دهد.

موانع توسعه پروژه

چالش های امنیتی:

پروژه مس عینک با چالش‌های متعددی روبرو است که توسعه آن را تا اوت ۲۰۲۵ به تأخیر انداخته:

در سال ۲۰۲۱، به دلیل ناامنی، کارکنان چینی به پاکستان منتقل شدند.

حملات گروه‌های افراطی مانند داعش-خراسان (ISIS-K) همچنان تهدیدی جدی است. حمله دسامبر ۲۰۲۲ به هتل چینی‌ها در کابل که ۵ شهروند چینی را زخمی کرد، نمونه‌ای از این ریسک‌هاست.

اگرچه طالبان امنیت را بهبود بخشیده‌اند، اما توانایی آنها برای کنترل کامل لوگر مورد تردید است.

ملاحظات باستان‌شناسی:

سایت باستانی عینک، با مساحت ۴۰ هکتار، شامل آثار بودایی ارزشمندی است که نیازمند حفاری و حفاظت کامل است. تا سال ۲۰۱۴، تنها ۱۰ باستان‌شناس بین‌المللی و ۲۰ باستان‌شناس افغان در سایت کار می‌کردند.

استخراج مس می‌تواند این سایت را نابود کند، که نگرانی‌های جهانی را برانگیخته است. طالبان تعهد به حفظ آثار داده‌اند، اما منابع مالی و فنی کافی ندارند.

چالش‌های زیست‌محیطی و زیرساختی:

کمبود آب برای فرآوری مس (نیاز به ۲۰ میلیون متر مکعب سالانه) و نبود برق کافی (نیاز به نیروگاه ۴۰۰ مگاواتی) موانع اصلی هستند.

ساخت راه‌آهن و جابه‌جایی ۱۵۰۰ خانوار محلی هزینه‌ها را افزایش می‌دهد. مسائل زیست‌محیطی مانند آلودگی آب و خاک نیز مطرح است.

اقتصادی و حقوقی:

نوسانات قیمت مس، سودآوری پروژه را کاهش داده است.

اتهامات فساد در قرارداد ۲۰۰۷ و عدم شفافیت قانونی تحت طالبان، اعتماد سرمایه‌گذاران را کاهش داده است.

ژئوپلیتیکی:

تحریم‌های بین‌المللی علیه طالبان، دسترسی به بازارهای جهانی و سیستم بانکی را محدود کرده است.

رقابت منطقه‌ای و نگرانی‌های چین از بی‌ثباتی سیاسی، تصمیم‌گیری را پیچیده می‌کند.

ملاحظات طرفین

برای طالبان

اقتصادی: درآمد ۲۵۰-۳۰۰ میلیون دلار سالانه و ایجاد ۸۵۰۰ شغل مستقیم و ۳۰,۰۰۰ شغل غیرمستقیم می‌تواند فقر (۳۳ درصد جمعیت زیر خط فقر در ۲۰۲۴) را کاهش دهد.

سیاسی: تقویت روابط با چین به کاهش انزوای بین‌المللی کمک می‌کند و پروژه‌های منطقه‌ای مانند CPEC را تقویت می‌کند.

چالش‌ها: حفظ تعادل بین توسعه اقتصادی و حفاظت از سایت باستانی و تأمین امنیت پایدار.

برای چین

اقتصادی: دسترسی به ۱۱.۵ میلیون تن مس برای تأمین نیازهای صنعتی و کاهش وابستگی به بازارهای جهانی.

استراتژیک: گسترش نفوذ در آسیای مرکزی از طریق BRI و ایجاد ثبات در مرزهای غربی چین (به‌ویژه سین‌کیانگ).

چالش‌ها: مدیریت ریسک‌های امنیتی و تضمین بازگشت سرمایه در شرایط بی‌ثباتی سیاسی.

هردو طرف به حفظ آثار متعهد هستند، اما منابع محدود و فشار برای استخراج، این تعهد را به چالش می‌کشد.

چین خواستار تضمین‌های قوی‌تر از طالبان است، در حالی که طالبان به دنبال کمک‌های مالی و فنی بیشتر هستند.

قرارداد ۲۰۰۸ سود قابل‌توجهی برای هر دو طرف پیش‌بینی می‌کند، اما نوسانات بازار و هزینه‌های زیرساختی ممکن است سود را کاهش دهد.

نتیجه‌گیری

معدن مس عینک پتانسیل تبدیل شدن به ستون اقتصادی افغانستان را دارد، اما موانع امنیتی، باستان‌شناسی، زیست‌محیطی و ژئوپلیتیکی، همراه با ملاحظات پیچیده چین و طالبان، توسعه آن را به تأخیر انداخته است. چین به دنبال تأمین منابع استراتژیک و گسترش نفوذ خود است، در حالی که طالبان به درآمدهای معدنی برای کاهش فقر و انزوای بین‌المللی نیاز دارند. با تکیه بر آمار دقیق، این پروژه می‌تواند سالانه ۲۵۰-۳۰۰ میلیون دلار درآمد و ده‌ها هزار شغل ایجاد کند، اما موفقیت آن به همکاری نزدیک، مدیریت ریسک‌های امنیتی و حفظ سایت باستانی بستگی دارد. تا اوت ۲۰۲۵، پیشرفت‌های اولیه امیدوارکننده است، اما راه طولانی تا استخراج کامل باقی مانده است.