حکومت سرپرست افغانستان که کنترل این کشور را در دست دارد، ادعا می‌کند اقدامات داعش را در این کشور تحت کنترل درآورده و تقریباً آن را شکست داده‌اند. در مقابل، ناظران خارجی اغلب فعالیت‌های «داعش خراسان» را در حال گسترش می‌بینند.

به گزارش ایراف؛ هدف این تحلیل ارائه یک ارزیابی متوازن از وضعیت «داعش خراسان» در مواجهه با تلاش‌های حکومت سرپرست افغانستان برای سرکوب آنها و همچنین چالش‌های دیگری است که با آن مواجه بوده است. تمرکز این مقاله بررسی تلاش‌های «داعش خراسان» برای انطباق با تحولات و چگونگی حفظ ساختار اصلی خود با وجود شکست‌ها است.

کاهش فعالیت‌های «داعش خراسان»

یک معیار مشترک موفقیت و شکست در مبارزه با تروریسم و شبه‌ نظامی‌گری، سطح فعالیت‌های خشونت آمیز است. بر این اساس، می توان استدلال کرد که حکومت سرپرست افغانستان در مقابله با تهدید داعش خراسان (IS-K) موفق بوده‌اند. در طول سال 2023 حملات «داعش خراسان» تقریباً متوقف شد. درماههای آوریل و می، حتی یک حمله تایید شده وجود نداشت. از ماه ژوئن تا سپتامبر، «داعش خراسان» فقط قادر به انجام یک یا دو حمله در ماه بود، از جمله حملات تیراندازی به گشت‌های امنیتی. از ماه اکتبر، این گروه دوباره طغیان کرد، اما حتی پس از آن، تنها چهار حمله تایید شده در ماه رخ داد، از جمله دو حمله انفجاری.

مطمئناً منطق محکمی برای استفاده از سطح فعالیت های خشونت آمیز به عنوان معیار وجود دارد. یک سازمان افراطی خشونت‌آمیز نمی‌تواند ساکت بماند، به‌ویژه پس از شروع کارزار خود و اجرای آن برای سال‌ها. به ناچار، عدم فعالیت توسط اعضا، اعضای بالقوه و هواداران به عنوان نشانه‌ای از افول یا حداقل یک سازمان مشکل‌دار تلقی می شود. در این شرایط، استخدام نیرو و جذب سرمایه بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. این امر ممکن است به ویژه در مورد گروهی مانند «داعش خراسان» صادق باشد، که هرگز بودجه زیادی را در محلی جمع آوری نکرد و به کمک های مالی از خارج از افغانستان وابسته بود. چرا یک «اهداکننده» ‌بخواهد گروهی را که در حاشیه قرار گرفته و سرنوشتش نامشخص به نظر می‌رسد، تأمین مالی کند؟

همانطور که گفته شد، در مورد حکومت سرپرست افغانستان و در مورد هر تلاش دیگر ضد تروریسم، در واقع هیچ رابطه علت و معلولی بین عملیات ضد تروریستی و سطح فعالیت شورشیان و تروریست ها وجود ندارد. هر گونه کاهش در سطح فعالیت می تواند به دلایل متعددی باشد. در مورد «داعش خراسان»، منابع درون این سازمان در سال 2023 اذعان کردند که حملات حکومت سرپرست افغانستان به مخفیگاه‌های داعش در شهرها تلفات سنگینی داشته است. تلاش‌های ضد تروریسم حکومت سرپرست افغانستان در چند ماه اول قدرت، عمدتاً در طول سال‌های 2022 و 2023 به آنها اجازه داد تا همانطور که خودشان می‌گویند در حملات خود علیه داعش “جراحی” کنند.

بحران مالی «داعش خراسان»

با این حال، همان منابع به (حداقل) عامل دیگری حتی مهمتر در مورد کاهش سطح فعالیت «داعش خراسان» اشاره کردند. بودجه این سازمان از سال 2018 به دلیل سیر نزولی که توسط سازمان مادر آنها -داعش مرکزی (خلافت)- در پیش گرفته بود، شروع به کاهش کرد. کاهش وجوه جمع‌آوری‌شده از ساختار مرکزی تا سال 2023 با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت.

در اوایل سال 2023 بودجه «داعش خراسان» تقریباً به طور کامل متوقف شد. گذشته از منابعی که داعش مرکزی می‌توانست به شاخه خراسان خود تخصیص دهد، دائماً رو به کاهش است، این بحران با سرکوب مداوم مقامات ترکیه بر تمام شاخه‌های داعش در قلمرو آنها از جمله «داعش خراسان» تشدید شد. برای سالها، مرکز مالی اصلی مالی «داعش خراسان» در ترکیه بوده است، جایی که ارتباطات بانکی غیررسمی رایج شده است. ترکیه همچنین یک مرکز مالی بزرگ برای داعش مرکزی بود، بنابراین انتقال وجوه بین این دو سازمان بسیار آسان شد.

سرکوب ترکیه منجر به بازداشت ده ها تن از اعضای «داعش خراسان» شد و به طور جدی در عملیات آنها اختلال ایجاد کرد. حکومت سرپرست افغانستان با افزایش نظارت بر جریان های مالی و هشدار دادن به تاجران حواله در افغانستان در مورد عواقب گرفتار شدن در انتقال پول نقد «داعش خراسان»، به تشدید بحران مالی این سازمان کمک کرد. در نیمه اول سال 2023، «داعش خراسان» حتی قادر به پرداخت حقوق و تدارکات به نیروهای خود در افغانستان نبود.

«داعش خراسان» به تدریج توانست تا حدودی با سرکوب ترکیه کنار بیاید و عملیات مالی خود را به مکان های جایگزین منتقل کند و به دنبال تنوع بخشیدن به منابع درآمد خود به دور از داعش مرکزی بود. منابع در بخش بانکداری غیررسمی، در تماس با تیم تحقیقاتی نویسنده در آگوست 2023 و دوباره در ژانویه 2024 اعلام کردند که نظارت شدید حکومت سرپرست افغانستان بر بانکداری غیررسمی تا حدی با اجتناب از انتقال مبالغ کلان و اتکا بر نقل و انتقالات متعدد مبالغ کوچک، که می‌توانست به عنوان حواله‌ها پنهان شود خنثی شد. در نتیجه، حتی اگر بودجه در مقایسه با سال 2021 در سطوح پایین باقی بماند، از یک خفقان مالی کامل جلوگیری شد.

علیرغم بحران مالی عمیق سال 2023، رهبری «داعش خراسان» بیکار ننشست و منتظر بازگشت جریان‌های مالی بود. منابع داخلی توضیح می دهند که «داعش خراسان» به بازسازی سازمانی ادامه داد و به سمت یک سیستم کاملاً زیرزمینی گذر کرد، با این فرض که نمی تواند بخش های قابل توجهی از قلمرو خود را برای آینده قابل پیش بینی کنترل کند.

پایگاه‌های سیار و اردوگاه‌های آموزشی و سلول‌های کوچک اکنون در سرتاسر ساختار «داعش خراسان» در افغانستان عادی شده‌اند.

چشم انداز تجدید حیات «داعش خراسان»

«داعش خراسان» به منظور کاهش اثرات منفی سطح بسیار پایین فعالیت‌های خود در این زمینه، فعالیت های تبلیغاتی و استخدام آنلاین خود را گسترش داد. اگرچه در اوج بحران مالی خود در نیمه اول سال 2023، فعالیت های تبلیغاتی کاهش یافت، اما به طور کلی «داعش خراسان» توانست تصور یک سازمان فعال و انعطاف‌پذیر را ایجاد کند و اهمیت حملات اندک و متناوب خود را بزرگ جلوه دهد.

البته تبلیغات به تنهایی این سازمان را نجات نخواهد داد. در درازمدت، پتانسیل تجدید حیات «داعش خراسان» به مجموعه ای از تحولات و تأثیر متقابل آنها بستگی دارد، از جمله:
• آیا همسویی شرایط منفی 2022/2023 که بر تأمین مالی تأثیر می‌گذارد ( افول داعش مرکزی، سرکوب‌های ترکیه و نظارت حکومت سرپرست افغانستان بر امور مالی آنها) منحل می‌شود یا به نحوی دور زده می‌شود؛

• آیا «داعش خراسان» می تواند از افول سازمانی جلوگیری کند در حالی که از نظر مالی با مشکل مواجه است و قادر است تنها سطح ناچیزی از فعالیت‌های نظامی را انجام دهد؛

• آیا اتحاد نسبی حکومت سرپرست افغانستان در رویارویی با «داعش خراسان» با افزایش درگیری‌های داخلی طالبان جایگزین می‌شود؛

• آیا حکومت سرپرست افغانستان در مبارزه با تروریسم و کمپین های ضد شورش خود موفق به رسیدگی به نقاط ضعف نمی‌شود؛

• آیا فرصت‌های جدید برای جمع‌آوری کمک مالی و استخدام نیرو از طریق تحولاتی که «داعش خراسان» کنترل کمی بر آن‌ها دارد به وجود می‌آید.

همانطور که در بالا ذکر شد، «داعش خراسان» موفق شد در اواخر سال 2023 برخی از جریان‌های مالی را دوباره برقرار کند. اینها برای راه‌اندازی مجدد کامل این سازمان کافی نیستند و سازمان باید دریابد که چگونه و از کجا می‌تواند بیشتر جذب کند.

«داعش خراسان» در تلاش برای جلوگیری از زوال سازمانی فعال بود. ارزیابی موفقیت آمیز بودن آن دشوار است، اگرچه منابع داخلی تا حدودی کاهش تعداد اعضا را بین نیمه دوم سال 2022 تا نیمه دوم سال 2023 تایید می‌کنند. در حالی که حکومت سرپرست افغانستان همچنان از برخی اختلافات داخلی رنج می برد، تا پایان سال 2023 هیچ شکاف بزرگی که بتواند «داعش خراسان» را در مسیری کاملاً متفاوت قرار دهد وجود نداشت. با این حال، شایان ذکر است که تنش بین حکومت سرپرست افغانستان و طالبان تاجیک در شمال شرق در اواخر سال 2023 و اوایل سال 2024 در حال افزایش بود.

محدودیت های حکومت سرپرست افغانستان در مبارزه با تروریسم

«داعش خراسان» همچنین می‌تواند به طور منطقی مطمئن باشد که تلاش‌های ضد تروریسم حکومت سرپرست افغانستان بر سرکوب، هرچند “جراحی”، و محدودیت مالی متمرکز خواهد ماند. حتی در اینجا، می‌توان شکاف‌هایی را در رویکرد حکومت سرپرست افغانستان مشاهده کرد: بررسی‌ها در بخش بانکداری غیررسمی همچنان سطحی است.

یکی دیگر از نقاط ضعف مبارزه با تروریسم و ضد شورش حکومت سرپرست افغانستان، کمبود منابع آن است. اگرچه حکومت سرپرست افغانستان همچنان به ارتش و پلیس، نیروی انسانی اضافه می کند، اما فاقد تجهیزات پیشرفته است. در حالی که آنها به فناوری اعتقاد چندانی ندارند، طالبان معتقدند که مطمئناً از برخی قابلیت های حمل و نقل هوایی و هواپیماهای بدون سرنشین، به ویژه برای عملیات های کوهستانی، سود خواهند برد. آنها ممکن است در آینده ای نه چندان دور در این راستا پیشرفت کنند، زیرا «امارت» تا پایان سال 2023 نزدیک به به رسمیت شناختن دیپلماتیک توسط چین بود که ممکن است توسط برخی دیگر از کشورهای منطقه دنبال شود و به طور قابل توجهی شانس حکومت سرپرست افغانستان را برای به دست آوردن برخی تجهیزات نظامی بهبود بخشد.

منبع بالقوه جذب نیروی خارجی در افغانستان

در کوتاه‌مدت، شاید درخشان‌ترین شانس «داعش خراسان» برای احیای مجدد به تلاش‌های حکومت سرپرست افغانستان برای تحت کنترل درآوردن انواع گروه‌های شبه‌نظامی باشد. برای حفظ روابط خود با کشورهای همسایه، حکومت سرپرست افغانستان باید این گروه ‌ها را مهار کنند، اما تا آنجا که ممکن است بدون اینکه آنها را از خود دور کند. در واقع، برخی از آنها قبلاً طرد شده‌اند. جناح «یولداش» جنبش اسلامی ازبکستان (IMU) پس از ظهور داعش در سال های 2014 تا 2015 به طالبان وفادار مانده بود اما پس از تسلط حکومت سرپرست افغانستان، آنها از محدودیت‌هایی که «امارت» بر آنها اعمال می‌کرد ناراحت بودند تا جایی که شروع به پیوستن به «داعش خراسان» کردند. همین امر در مورد اویغورهای جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM) نیز صدق می‌کند، که اولین کسانی بودند که به دور از مخفیگاه طولانی مدت خود در بدخشان در شمال شرق افغانستان نقل مکان کردند.

از آنجایی که تنها صدها ازبک و اویغور در افغانستان زندگی می‌کنند، پیوستن به «داعش خراسان» تنها می‌تواند تأثیر محدودی داشته باشد. اما بزرگترین مشکل حکومت سرپرست افغانستان، «تحریک طالبان پاکستان» (TTP) است که قدرت نظامی آن با هیچ گروه خارجی دیگر قابل مقایسه نیست. در حالی که تعداد افراد به دلیل عملیات در پاکستان در نوسان است، تحریک طالبان پاکستان به طور متوسط هزاران جنگجو در خاک افغانستان دارد و از نظر حکومت سرپرست افغانستان بدتر از آن، تعداد فزاینده‌ای از افغان‌ها را در صفوف خود جذب کرده است.

مقامات حکومت سرپرست افغانستان در تلاش برای بهبود روابط با پاکستان هستند و فرمانی صادر کرده اند که مشارکت افغان‌ها را در جنگ «تحریک طالبان پاکستان» علیه پاکستان ممنوع می‌کند. یک فرمان قبلی، نیروهای خارجی را از استفاده از افغانستان به عنوان پایگاهی برای حملات به کشورهای دیگر منع می کرد. تلاش‌هایی برای تطبیق این احکام صورت گرفته است زیرا اداره اطلاعات حکومت سرپرست افغانستان اعضای «تحریک طالبان پاکستان» را که از حملات در پاکستان بازمی‌گشتند، بازداشت کرده است. اما در عمل، حکومت سرپرست افغانستان قادر به مهار TTP نیست.

«تحریک طالبان پاکستان»: متحد بالقوه‌ای که می‌تواند جریان را تغییر دهد؟

منابع حکومت سرپرست افغانستان و «تحریک طالبان پاکستان» می‌گویند که در دیدارهای بین این دو، موضوع نیروهای جداشده از «تحریک طالبان پاکستان» که به «داعش خراسان» می‌پیوندند پیوسته مورد بحث قرار می‌گیرد.

رهبران «تحریک طالبان پاکستان» ادعا می‌کنند که اگر بخواهند جهاد را در پاکستان کنار بگذارند، با جدایی گسترده نیروها از این سازمان و پیوستن آنها به «داعش خراسان» مواجه خواهند شد، به این معنی که آنها به طور متناقضی با مقامات پاکستانی موافق هستند که بدون پناهگاه امن افغانستان، جهاد پایدار نخواهد بود. آنها حتی به این واقعیت اشاره می کنند که خود رهبری «تحریک طالبان پاکستان» ممکن است مجبور شود در آن مقطع با دولت اسلامی متحد شود.

چنین تهدیدهایی باید در نظر حکومت سرپرست افغانستان محتمل‌تر به نظر برسد، زیرا طبق گفته منابع «تحریک طالبان پاکستان» و داعش، این دو گروه در پاکستان با یکدیگر همکاری داشته‌اند. ابتدا، طبق گزارش‌ها، آنها در مورد حقوق مربوط به “مالیات” و مناطق استخدامی خود در بخش‌های مختلف ایالت خیبر پختونخوا و همچنین مبادله لجستیک به توافق رسیدند. حتی در داخل افغانستان، مناطق تحت کنترل «تحریک طالبان پاکستان» تا حدی با مناطق فعالیت داعش همپوشانی دارند و واضح است که «تحریک طالبان پاکستان» حضور داعش را در آنجا تحمل می‌کند، بدون اینکه اصلاً از تلاش‌های ضد تروریسم حکومت سرپرست افغانستان حمایت کند.

«داعش خراسان» از ابتدا حضور پررنگی از اعضای سابق «تحریک طالبان پاکستان» در صفوف خود داشت و برخی از جناح‌های «تحریک طالبان پاکستان»، به ویژه «جماعت الاحرار» تندرو، زمانی با تحریک طالبان پاکستان متحد بودند. علیرغم شکستن این اتحاد و پیوستن مجدد به TTP در سال 2020، رهبران و کادرهای جماعت الاحرار هنوز اغلب توسط منابع محلی در کُنر گزارش می شوند که با کادرها و رهبران این گروه ملاقات می کنند، جاییکه «داعش خراسان» حضور چشمگیری در صحنه دارد. علاوه بر این، جماعت الاحرار حمله فوریه 2023 به مسجدی در پیشاور را تأیید کرد که «تحریک طالبان پاکستان» آن را محکوم کرد و داعش نیز آن را تأیید کرد.

حکومت سرپرست افغانستان هرگز از «تحریک طالبان پاکستان» نخواست که از اقدامات خود دست بردارد، اما از آنها خواست که از افغانستان به عنوان پایگاهی برای حملات خود به پاکستان استفاده نکنند.

این حکومت در سال 2022 تلاش کرد بین «تحریک طالبان پاکستان» و اسلام آباد میانجیگری کند، اما میانجیگری‌ها ناموفق بود. به گفته منابع حکومت سرپرست افغانستان و «تحریک طالبان پاکستان» که در چندین نوبت در طول سال 2022 توسط گروه تحقیقاتی نویسنده با آنها تماس گرفته شده است، حکومت سرپرست افغانستان در چندین نوبت از «تحریک طالبان پاکستان» خواسته‌ تا واحدهای جنگی خود را به پاکستان منتقل کند. «تحریک طالبان پاکستان» تا حدودی سعی کرد از این قانون پیروی کند و شروع به نگهداری تعداد بیشتری از جنگجویان در داخل پاکستان کرد.

این همکاری کمتر از انتظار امیر حکومت سرپرست افغانستان بود و با افزایش فشار از سوی قندهار، رهبران «تحریک طالبان پاکستان» در مواقعی سرکشی کردند. نمونه بارز آن حمله «چترال» در سپتامبر 2023 است که «تحریک طالبان پاکستان» این حمله را به وضوح از افغانستان انجام داد و حتی شاهد مشارکت قابل توجه داوطلبان افغان در صفوف تحریک طالبان پاکستان بود.

به نظر می رسید که این خشم رهبری «تحریک طالبان پاکستان» است که از تحت فشار قرار گرفتن توسط حکومت سرپرست افغانستان برای انجام کارهای بیشتر برای پیروی از دستورات خود خسته شده‌اند. پس از این حمله بود که برای اولین بار طالبان، «تحریک طالبان پاکستان» را به طور جدی سرکوب کردند و ده ها نفر از کسانی را که از چترال بازگشته بودند بازداشت کردند. پس از جلسات و مذاکرات در سطوح عالی، اکثریت اگر نگوییم همه بازداشت شدگان آزاد شدند.

بخشی از مشکل این است که بدون شک بسیاری از اعضای طالبان وجود دارند که با اهداف «تحریک طالبان پاکستان» همسویی دارند. آنها دولت پاکستان را تحقیر می‌کنند و بر این باورند که «تحریک طالبان پاکستان» مستحق جلب حمایت در اقدامات خود علیه اسلام آباد است، زیرا به افراد زیادی در داخل افغانستان کمک کرده است. این حامیان «تحریک طالبان پاکستان» احتمالا اکثریت طالبان در شرق و جنوب شرق هستند، جایی که TTP در گذشته در آنجا فعالیت داشته است و بنابراین، پیوندهای همبستگی قوی تر است. در نتیجه، اجرای کامل ممنوعیت فعالیت «تحریک طالبان پاکستان» از خاک افغانستان نیز روابط را بدتر خواهد کرد.

برای حکومت سرپرست افغانستان، اتخاذ این روش بسیار مخاطره آمیز خواهد بود و آنها این را می‌دانند. با این حال، آنها همچنین تحت فشار بسیار شدید پاکستان برای انجام کاری در این زمینه هستند. سرانجام در نوامبر 2023، مقامات پاکستانی اخراج صدها هزار نفر از ساکنان غیرقانونی افغانستان را آغاز کردند و اقتصاد افغانستان را تحت فشار بیشتری قرار دادند. نیروهای مسلح پاکستان همچنین حملات توپخانه‌ای و هوایی گاه به گاه در خاک افغانستان و همچنین ترور هدفمند فرماندهان «تحریک طالبان پاکستان» را انجام دادند.

در نتیجه این امر و فشارهای اضافی که ممکن است پاکستان در آینده متحمل شود، امارت در نهایت ممکن است مجبور شود اقداماتی را انجام دهد که «تحریک طالبان پاکستان» در برابر آن مقاومت کند. به عنوان مثال، صحبت از این است که امارت به دنبال کمک مالی پاکستان برای انتقال اعضای «تحریک طالبان پاکستان» و خانواده‌های آنها به شمال افغانستان است، راه حلی که قبلاً در سال 2023 آزمایش نشده بود و مطمئناً مورد استقبال رهبران «تحریک طالبان پاکستان» قرار نخواهد گرفت. اقدامات دیگری که ممکن است حکومت سرپرست افغانستان انجام دهد می‌تواند حداقل برای «تحریک طالبان پاکستان» تفرقه‌انگیز باشد، مانند طرح شایعه شده برای تجدید میانجی‌گری بین «تحریک طالبان پاکستان» و اسلام‌آباد. جناح های تندرو «تحریک طالبان پاکستان»، مانند جماعت الاحرار، به شدت به آن اعتراض خواهند کرد.

در حال حاضر، بی اعتمادی بین حکومت سرپرست افغانستان و «تحریک طالبان پاکستان» افزایش یافته است. در داخل «تحریک طالبان پاکستان»، بسیاری گمان می‌کنند که ترورهای هدفمند اعضای این سازمان توسط سازمان اطلاعات پاکستان و با کمک عناصر طالبان سازماندهی شده است. بنابراین، دورنمای «تحریک طالبان پاکستان» از مسیر بسیاری از گروه‌های سابق مانند «جنبش اسلامی ازبکستان» ( (IMU و «جنبش اسلامی ترکستان شرقی» ETIM برای پیوستن یا اتحاد با «داعش خراسان» نمی‌تواند نادیده گرفته شود. این احتمالاً بهترین فرصت «داعش خراسان» برای بالا کشیدن خود در شرق افغانستان است.

منبع: مرکز بین المللی مبارزه با تروریسم(ICCT)

در  این رابطه مطالعه داعش درافغانستان تهدیدی برای امنیت منطقه و جهان است پیشنهادمی شود.