به گزارش ایراف، زبان فارسی، میراث مشترک ادبی، موسیقی سنتی و حضور قوم تاجیک در افغانستان، همواره بستری طبیعی برای همکاری‌های فرهنگی میان دو کشور بوده است.
دوران جمهوری اسلامی افغانستان (۲۰۰۱–۲۰۲۱) | شکوفایی تعاملات فرهنگی
در دوره جمهوریت، روابط فرهنگی میان دو کشور به اوج خود رسیده بود.
برگزاری جشنواره‌ها و کنسرت‌های مشترک در کابل و دوشنبه با حضور هنرمندان، تولید ویدیو کلیپ‌های موسیقی توسط هنرمندان افغان در تاجیکستان، ترجمه و تبادل آثار ادبی میان شاعران و نویسندگان دو کشور، هرچند بیشتر در سطح غیررسمی و دیدارهای دیپلماتیک سطح بالا که روابط فرهنگی را تقویت می‌کرد.
پس از حاکمیت طالبان (از ۲۰۲۱ تاکنون) | تنش، نگرانی و تعامل محدود
با بازگشت طالبان به قدرت، روابط فرهنگی میان دو کشور دستخوش تغییرات جدی شد: عدم حضور تاجیک‌ها در ساختار قدرت طالبان باعث نگرانی دولت تاجیکستان شد و حمایت تاجیکستان از مخالفان طالبان مانند احمد مسعود و امرالله صالح که در دوشنبه فعالیت داشتند موجبات نگرانی طالبان را فراهم می‌کرد.
از طرف دیگر فضای رسانه‌ای انتقادی در تاجیکستان نسبت به حکومت طالبان، با تأکید بر حقوق تاجیک‌های افغانستان همراه بود.
رویکرد تاجیکستان نسبت به طالبان از سال ۲۰۲۱ تاکنون دستخوش تغییراتی آرام اما معنادار بوده است.
در حالی‌که دوشنبه در ابتدا یکی از منتقدان سرسخت طالبان بود، اکنون نشانه‌هایی از تعامل محتاطانه و واقع‌گرایانه دیده می‌شود.
برخی تعاملات اقتصادی با رنگ فرهنگی مانند صادرات برق و بازگشایی بازارهای مرزی، سفر هیئت‌های دیپلماتیک میان کابل و دوشنبه در سال ۲۰۲۳، بازگشایی گذرگاه‌های مرزی مانند شیرخان بندر، با همکاری نیروهای مرزبانی دو کشور، اظهارات مثبت مقامات طالبان درباره تمایل به روابط دوستانه با تاجیکستان، هرچند هنوز به رسمیت شناخته نشده‌اند می‌توانند نشانه‌هایی از تغییر رویکرد تاجیکستان نسبت به طالبان باشد.
در خصوص تعاملات فرهنگی نیز نوروز جمعه مراد، رییس مرکز مطبوعات وزارت معارف و علم تاجیکستان پیشتر در گفتگو با رسانه‌ها گفته است که «هر سال حدود ۴۰ تا ۵۰ ست جدا می‌شود و شهروندان افغانستان در موسسه‌های تحصیلات عالی و بانفوذ کشور مانند دانشگاه ملی تاجیکستان، دانشگاه طبی بنام ابو علی ابن سینا، دانشگاه دولتی آموزگاری موسوم به صدرالدین عینی و دیگر دانشگاه‌ها تحصیل می‌کنند.»
روابط افغانستان و تاجیکستان مبتنی بر پیوندهای زبانی، قومی و تاریخی است.
این دو کشور همسایه، علی‌رغم شرایط سیاسی متفاوت، تلاش کرده‌اند روابط خود را در زمینه‌هایی همچون انرژی، آموزش، تجارت و حمل‌ونقل تقویت کنند.
همچنین مهاجرت اتباع افغانستان به تاجیکستان در زمان‌های بحران، موجب گسترش روابط اجتماعی و انسانی بین دو ملت شده است.
با این حال در هفته‌های اخیر، دولت تاجیکستان روند اخراج گروهی از مهاجران افغان را آغاز کرده است؛ اقدامی که با استناد به تخلفات قانونی و امنیتی صورت گرفته و نگرانی‌های حقوق بشری را برانگیخته است.
در این میان روابط فرهنگی می‌توانند به عنوان ابزار نرم و مسیر اعتمادسازی میان ملت‌ها نقش‌آفرینی کنند. زبان مشترک، میراث فرهنگی هم‌پوشان و حضور تاجیک‌ها در افغانستان، بسترهایی طبیعی برای گفت‌وگو و تعامل فراهم می‌سازند.
اگرچه سیاست و نگرانی‌های امنیتی مانعی در مسیر ارتباطات فرهنگی هستند، اما دیپلماسی فرهنگی از طریق موسیقی، ادبیات، رسانه و آموزش می‌تواند فضایی برای نزدیکی تدریجی، کاهش سوء‌تفاهم‌ها و شکل‌گیری روابط پایدار فراهم آورد.
