توافقنامه تجارت ترجیحی میان افغانستان و پاکستان، که در تاریخ (23 ژوئیه 2025) به امضا رسید، گامی مهم در راستای بهبود روابط تجاری دو کشور همسایه است. این توافقنامه با هدف کاهش تعرفه‌های گمرکی بر برخی کالاهای صادراتی و وارداتی و تسهیل تجارت دوجانبه طراحی شده است. با این حال، روابط تجاری میان این دو کشور همواره تحت تأثیر تنش‌های سیاسی و امنیتی، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021، قرار داشته است.
توافقنامه تجارت ترجیحی چیست؟
توافقنامه تجارت ترجیحی (PTA) نوعی قرارداد تجاری دوجانبه یا چندجانبه است که در آن کشورهای امضاکننده توافق می‌کنند تعرفه‌های گمرکی را برای برخی کالاهای خاص کاهش دهند یا امتیازات تجاری ویژه‌ای به یکدیگر اعطا کنند، بدون اینکه الزاماً به یک منطقه تجارت آزاد کامل تبدیل شوند. هدف اصلی این توافقنامه‌ها افزایش حجم تجارت، کاهش هزینه‌های تجاری، و تقویت روابط اقتصادی میان کشورها است.
بر اساس گزارش‌ها، توافقنامه تجارت ترجیحی میان افغانستان و پاکستان شامل کاهش تعرفه‌های گمرکی برای هشت قلم کالای زراعتی است: چهار قلم کالای صادراتی از افغانستان به پاکستان (انگور، انار، سیب و گوجه‌فرنگی) و چهار قلم کالای وارداتی از پاکستان به افغانستان (انبه، نارنگی، موز، و سیب‌زمینی). تعرفه‌های گمرکی که پیش‌تر بیش از 60 درصد بود، به 27 درصد کاهش یافته است. این توافقنامه از اول آگوست 2025 تا اول آگوست 2026 معتبر خواهد بود و امکان تمدید و افزودن اقلام جدید به آن وجود دارد.
پیامدهای توافقنامه تجارت ترجیحی برای افغانستان
کاهش تعرفه‌ها برای محصولات کشاورزی مانند انگور، انار، سیب، و گوجه‌فرنگی می‌تواند صادرات این کالاها به بازار بزرگ پاکستان را افزایش دهد. در سال 2020، گزارش شده بود که افغانستان سالانه 350 هزار تن میوه و سبزیجات به پاکستان صادر می‌کند، و این توافق می‌تواند این حجم را افزایش دهد.
بخش کشاورزی یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد افغانستان است. تقویت صادرات محصولات کشاورزی می‌تواند به بهبود معیشت کشاورزان و افزایش درآمدهای ارزی کمک کند.
این توافق می‌تواند به کاهش مشکلات ترانزیتی، مانند توقف طولانی‌مدت کالاها در بندر کراچی، کمک کند و دسترسی به بازارهای پاکستان را تسهیل نماید.
این توافق بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر طالبان برای توسعه تجارت با کشورهای منطقه، از جمله امضای 16 سند همکاری با کشورهای همسایه مانند ایران، روسیه، و چین است.
پیامدهای توافقنامه تجارت ترجیحی برای پاکستان
افغانستان به‌عنوان مسیری برای دسترسی پاکستان به کشورهای آسیای میانه، از جمله ازبکستان و تاجیکستان، اهمیت استراتژیک دارد. تسهیل تجارت می‌تواند این مسیر را تقویت کند.
کاهش تعرفه‌ها برای کالاهایی مانند انبه، نارنگی، موز، و سیب‌زمینی به بازار افغانستان، که به دلیل نزدیکی جغرافیایی بازار مهمی برای پاکستان است، می‌تواند صادرات این کشور را افزایش دهد.
تنش‌های سیاسی و بسته شدن گذرگاه‌های مرزی مانند تورخم و اسپین‌بولدک در گذشته به تاجران پاکستانی ضررهای مالی قابل‌توجهی وارد کرده است. این توافق می‌تواند به عادی‌سازی روابط تجاری کمک کند.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
روابط تجاری میان دو کشور به شدت تحت تأثیر تنش‌های سیاسی و امنیتی قرار دارد. به عنوان مثال، گروه بین‌المللی بحران گزارش داده که اهرم فشار پاکستان بر طالبان پس از بازگشت این گروه به قدرت کاهش یافته است، و نگرانی‌های امنیتی در مورد تحریک طالبان پاکستانی (TTP) همچنان تجارت را تهدید می‌کند.
بسته شدن مکرر گذرگاه‌های مرزی، مانند تورخم و غلام‌خان، به دلیل تنش‌ها یا مسائل امنیتی، تجارت را مختل کرده و به تاجران هر دو طرف زیان وارد کرده است.
بخش عمده تجارت افغانستان از طریق بندر کراچی انجام می‌شود، اما توقف طولانی‌مدت کانتینرها (مانند 4000 کانتینر در سال 2024) و افزایش تعرفه‌های ترانزیتی از سوی پاکستان، تاجران افغان را به سمت مسیرهای بدیل سوق داده است.
مشکلات اقتصادی ناشی از تنش‌های سیاسی و امنیتی
تنش‌های سیاسی و امنیتی میان افغانستان و پاکستان، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت 2021، تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر اقتصاد دو کشور داشته است. این مشکلات عبارتند از:
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که حجم تجارت میان افغانستان و پاکستان از 2.5 میلیارد دلار در سال 2015 به کمتر از 1.5 میلیارد دلار در سال‌های اخیر کاهش یافته است که کاهشی بیش از 40 درصد را نشان می‌دهد. در شش ماه نخست سال 2025، حجم تجارت دوجانبه به 989 میلیون دلار رسید، که همچنان کمتر از سطوح پیشین است.
گذرگاه‌های مرزی مانند تورخم، اسپین‌بولدک، و غلام‌خان به دلیل تنش‌های سیاسی یا امنیتی به‌طور مکرر مسدود شده‌اند. به عنوان مثال، بسته شدن گذرگاه تورخم در سال‌های اخیر باعث فاسد شدن محصولات کشاورزی و ضررهای مالی هنگفت برای تاجران شده است.
پاکستان در سال‌های گذشته تعرفه‌های گمرکی و ترانزیتی را افزایش داده و محدودیت‌های جدیدی بر تاجران افغان اعمال کرده است. این امر به کاهش صادرات محصولات کشاورزی افغانستان، به‌ویژه میوه و سبزیجات، منجر شده و تاجران ضررهای میلیونی متحمل شده‌اند.
ایالت خیبرپختونخوا، که به شدت به تجارت با افغانستان وابسته است، از کاهش تجارت و بسته شدن مرزها آسیب دیده است. توقف صادرات میوه و پنبه از افغانستان به کارخانه‌های تولیدی پاکستان نیز زیان‌های اقتصادی قابل‌توجهی به همراه داشته است.
نگرانی‌های پاکستان در مورد تحریک طالبان پاکستانی (TTP) و عدم همکاری طالبان افغان در قطع روابط با این گروه، تنش‌های امنیتی را تشدید کرده و بر تجارت تأثیر منفی گذاشته است.
رویکرد تاجران افغان به مسیرهای امن‌تر
به دلیل مشکلات ترانزیتی و تنش‌های سیاسی با پاکستان، تاجران افغان به‌طور فزاینده‌ای به مسیرهای جایگزین، به‌ویژه بندر چابهار در ایران و مسیرهای آسیای میانه، روی آورده‌اند. این تغییر مسیر پیامدهای زیر را داشته است:
توافقنامه سه‌جانبه میان افغانستان، ایران، و هند در سال 2016 برای توسعه بندر چابهار، این بندر را به جایگزینی برای بندر کراچی تبدیل کرده است. چابهار به دلیل موقعیت استراتژیک خود در نزدیکی خلیج عدن و اقیانوس هند، مسیری امن‌تر و قابل‌اعتمادتر برای تاجران افغان فراهم می‌کند.
در سال 2024، گزارش شد که بخش عمده ترانزیت و تجارت افغانستان از طریق پاکستان به ایران منتقل شده است. تاجران افغان در حال سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های چابهار هستند و طالبان خواستار ایجاد نمایندگی در منطقه آزاد تجاری چابهار شده‌اند.این تغییر مسیر به کاهش وابستگی افغانستان به بندر کراچی کمک کرده است، که در گذشته به دلیل توقف‌های طولانی‌مدت و محدودیت‌های ترانزیتی مشکلات زیادی ایجاد کرده بود.
توسعه مسیرهای آسیای میانه
افغانستان پروژه‌های راه‌آهن و بندرهای مشترک با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان را در دست اجرا دارد. به عنوان مثال، قراردادهای تجاری به ارزش 1.2 میلیارد دلار با ازبکستان در سال 2025 امضا شده است.
این مسیرها به افغانستان امکان می‌دهند تا دسترسی به بازارهای جهانی را از طریق کشورهای آسیای میانه گسترش دهد و وابستگی به پاکستان را کاهش دهد.
نتیجه‌گیری
توافقنامه تجارت ترجیحی میان افغانستان و پاکستان گامی مثبت در راستای بهبود روابط تجاری و کاهش موانع گمرکی است. این توافق می‌تواند به افزایش صادرات محصولات کشاورزی، بهبود معیشت کشاورزان و تقویت اقتصاد هر دو کشور کمک کند. با این حال، تنش‌های سیاسی و امنیتی، به‌ویژه نگرانی‌های پاکستان در مورد تحریک طالبان پاکستانی و مشکلات ترانزیتی، همچنان چالش‌های بزرگی برای اجرای موفق این توافقنامه هستند. در همین حال، تاجران افغان با تغییر مسیر به سمت بندر چابهار ایران و کشورهای آسیای میانه، در تلاش برای کاهش وابستگی به پاکستان و ایجاد مسیرهای تجاری امن‌تر و پایدارتر هستند. موفقیت این توافقنامه و پایداری روابط تجاری دوجانبه به توانایی دو طرف در مدیریت تنش‌های سیاسی و ایجاد ثبات در گذرگاه‌های مرزی بستگی دارد.
بیشتر بخوانید:
طالبان ۸ تن سنگ قیمتی ولایت نورستان را فروختند
قیمت افغانی به تومان و دلار امروز شنبه (چهارم مردادماه ۱۴۰۴)
بیانیه مشترک اتحادیه اروپا و ژاپن: افغانستان نباید به پناهگاه تروریسم تبدیل شود
توافقنامه ترجیحی افغانستان و پاکستان؛ تاثیر تنش‌های سیاسی بر روابط اقتصادی
