در تیرماه ۱۴۰۴، سفر رسمی مولوی نوراحمد اسلام‌جار، والی حکومت طالبان در هرات، به شهر مشهد را می‌توان نقطه عطفی در روابط ایران و افغانستان پس از تحولات سیاسی سال ۱۴۰۰ دانست. این سفر، هرچند بدون تشریفات گسترده اما با حضور و استقبال مقامات رسمی ایرانی از جمله استاندار خراسان رضوی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی مشهد و نمایندگان وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران برگزار شد، حامل پیامی روشن از رویکرد جدید و عمل‌گرایانه ایران نسبت به حکومت و ملت افغانستان است.
اهمیت این سفر تنها در سطح سیاسی نیست، بلکه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و امنیتی نیز برجسته است. تمرکز بر حوزه‌هایی همچون گردشگری سلامت، تجارت مرزی، ایجاد منطقه آزاد مشترک و مدیریت مهاجرت نشان می‌دهد که تهران در تلاش است از طریق تعاملات استانی و همکاری‌های کاربردی، نفوذ راهبردی خود را در ساختار آینده افغانستان شکل دهد. در واقع، شکل‌گیری الگوی «دیپلماسی استانی» به عنوان جایگزینی برای روابط رسمی، می‌تواند الگویی نوین در تعامل با سایر ولایات مرزی افغانستان نیز باشد.
مشهد و هرات، دو نقطه پیوسته در متن تاریخ، فرهنگ و اقتصاد منطقه، اکنون در غیاب روابط دیپلماتیک رسمی، پیشگامان نوعی همکاری مبتنی بر منافع مشترک شده‌اند. این سفر، از جنبه نمادین و محتوایی، فراتر از یک دیدار تشریفاتی بوده و می‌تواند الگویی مؤثر برای سیاست منطقه‌ای ایران باشد؛ الگویی که با اتکا به واقع‌گرایی، همزمان منافع اقتصادی را تأمین و تهدیدات امنیتی را کاهش می‌دهد. در همین راستا، محورهای اصلی سفر والی طالبان در هرات به مشهد شامل اقتصاد، سلامت و مدیریت مهاجرت است.
الف) اقتصاد؛ نخستین محور این سفر، با تأکید بر مبادلات تجاری و منطقه آزاد دوغارون
در ادامه تلاش‌های مستمر برای توسعه مناسبات اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و افغانستان، سفر رسمی والی طالبان در هرات به مشهد و دیدار با مقام‌های استان خراسان رضوی فرصتی نو برای تعمیق همکاری‌های دوجانبه فراهم آورد. این دیدار، فراتر از یک حرکت نمادین، گام‌های عملی در حوزه‌های صنعتی، کشاورزی، خدمات شهری و ترانزیت برداشت که می‌تواند مسیر توسعه پایدار روابط دو کشور را هموار سازد.
استان خراسان رضوی و ولایت هرات به عنوان دو قطب اقتصادی مهم در شرق ایران و غرب افغانستان، همواره نقش کلیدی در تبادلات مرزی ایفا کرده‌اند. مرز دوغارون–اسلام‌قلعه، به‌عنوان یکی از فعال‌ترین گذرگاه‌های تجاری منطقه، مسیر اصلی تجارت گسترده‌ای است که کالاهای متنوع ایرانی از مواد غذایی و مصالح ساختمانی گرفته تا فرآورده‌های صنعتی و سوخت از آن عبور می‌کنند. حجم مبادلات تجاری که در سال‌های اخیر به حدود سه میلیارد دلار رسیده، گویای ظرفیت بالای همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور است که در صورت مدیریت دقیق می‌تواند پایه‌گذار روابط اقتصادی پایدارتر و عمیق‌تر باشد.
در این چارچوب، طرفین بر توسعه تجارت مرزی و تسهیل فرایندهای گمرکی تأکید کردند و به راه‌اندازی مناطق آزاد تجاری مشترک، به ویژه تسریع در پروژه منطقه آزاد دوغارون، به عنوان محورهایی راهبردی برای توسعه همکاری‌ها اشاره نمودند. این منطقه آزاد تجاری، علاوه بر تسهیل جریان کالا، می‌تواند نقش یک بندر خشک منطقه‌ای را ایفا کرده و مسیر صادرات ایران به آسیای مرکزی را نیز هموار سازد.
از دیگر دستاوردهای این سفر، ارائه بسته‌ای جامع از سوی خراسان رضوی بود که شامل پیشنهاداتی در حوزه‌های صنعتی، کشاورزی، حمل و نقل و آموزش‌های فنی‌حرفه‌ای می‌شود و نقشه راهی برای همکاری‌های هدفمند در سال‌های آینده به شمار می‌آید. از جمله این پیشنهادات، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های شهری هرات است که پروژه‌هایی چون احداث نیروگاه، توسعه حمل و نقل، آبرسانی و صنعتی‌سازی مناطق کم‌برخوردار را شامل می‌شود؛ سرمایه‌گذاری‌هایی که ضمن رفع نیازهای توسعه‌ای افغانستان، زمینه‌ساز حضور مؤثرتر ایران در ساختار اقتصادی این کشور خواهد بود.
در شرایط دشوار تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی که هر دو کشور با آن مواجه‌اند، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و تجارت مرزی اهمیت مضاعفی یافته است. این همکاری‌ها نه تنها به کاهش فشارهای اقتصادی کمک می‌کنند، بلکه با تقویت اقتصادهای محلی، می‌توانند در ایجاد ثبات، اشتغال‌زایی و امنیت پایدار در مناطق مرزی نقش مهمی ایفا کنند.
همچنان پیشنهاد راه‌اندازی منطقه آزاد دوغارون به عنوان بندر خشک شرق ایران، می‌تواند با حذف موانع گمرکی، تسهیل تردد تجار و ایجاد فرصت‌های شغلی، به افزایش درآمدهای مرزی و ارتقای تولید داخلی منجر شود. همچنین از منظر ژئو‌اکونومیک، این طرح ابزاری کارآمد برای کاهش نفوذ اقتصادی رقبایی مانند ترکیه، پاکستان و چین در بازار افغانستان خواهد بود و در تقویت جایگاه ایران در این منطقه حیاتی نقش‌آفرینی می‌کند.
ب) سلامت؛ دومین محور این سفر، با تأکید بر تقویت ظرفیت‌های پزشکی دو طرف
از دیگر دستاوردهای این سفر، توافق بر تسهیل گردشگری سلامت برای بیماران افغان در مشهد بود. در همین چارچوب، نشست مشترکی میان والی طالبان در هرات و رئیس دانشگاه علوم پزشکی مشهد برگزار شد که طی آن، توسعه همکاری‌ها در حوزه بهداشت و درمان و گردشگری سلامت به‌عنوان برجسته‌ترین محور مورد تأکید قرار گرفت.
با توجه به ظرفیت‌های تخصصی مشهد در حوزه درمان و افزایش نیاز بیماران افغانستانی به خدمات پزشکی باکیفیت، قرار شد تفاهم‌نامه‌ای برای ارائه تسهیلات ویژه به این بیماران امضا شود؛ تفاهم‌نامه‌ای که گامی مؤثر در راستای پذیرش مستقیم بیماران افغان در مراکز درمانی مشهد و تسهیل روند درمان آنان خواهد بود.
این توافق می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای جایگاه مشهد به‌عنوان قطب درمانی غرب افغانستان شود. ایجاد تسهیلات ویژه، امضای تفاهم‌نامه و راه‌اندازی سامانه خدمات سلامت، گام‌هایی عملی در این مسیر هستند و نشان می‌دهند که مشهد از ظرفیت بالایی برای پاسخ‌گویی به نیازهای درمانی بیماران افغان برخوردار است.
ج) موضوع حل مشکلات مهاجران سومین محور سفر با نگاه احترام‌آمیز به بازگشت مهاجران
والی طالبان در هرات و هیأت همراه در جریان بازدید از مرکز ساماندهی مهاجران در منطقه سفیدسنگ، از نحوه اجرای برنامه بازگشت مهاجران غیرمجاز با حفظ کرامت انسانی ابراز رضایت کردند. ایشان ضمن قدردانی از تلاش مقامات جمهوری اسلامی ایران، بر لزوم تداوم برخورد انسانی و محترمانه با مهاجران افغانستانی تأکید نمودند.
در هفته‌های اخیر، برخی گزارش‌ها درباره برخورد نادرست با مهاجرین افغان در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بود. والی طالبان در هرات نگرانی های خود را مسئولان ایرانی در میان گذاشت تا در روند رسیدگی براساس حسن همجواری با مهاجران همکاری های داشته باشند.
این تعامل سازنده میان مقامات دو کشور، نشان‌دهنده عزم مشترک برای مدیریت مسئولانه وضعیت مهاجران است. ادامه چنین همکاری‌هایی می‌تواند به بهبود مدیریت جمعیت مهاجر، کاهش تنش‌های اجتماعی در دو سوی مرز، و ارتقاء وجهه ایران در میان افکار عمومی مردم افغانستان کمک شایانی نماید.
در همین راستا، نمایندگان افغانستان در این دیدار، به‌ویژه از رعایت اصول انسانی در روند بازگشت مهاجران غیرمجاز یاد کردند و اقدامات صورت‌گرفته از سوی مقامات ایرانی را محترمانه و در چارچوب حفظ کرامت انسانی توصیف کرده و از آن قدردانی به عمل آوردند.
پیامدهای سیاسی – امنیتی این سفر برای هر دو کشور
ایران در چارچوب سیاست همسایگی و با هدف حفظ ثبات در حاشیه شرقی کشور، گفت‌وگو و تعامل با مقام‌های محلی افغانستان، از جمله والی طالبان در هرات، را در دستور کار خود قرار داده است؛ رویکردی که لزوماً به معنای به رسمیت شناختن رسمی حکومت طالبان نیست، اما نشانه‌ای از واقع‌گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.
دیدار اخیر والی طالبان در هرات و هیأت همراه با مقامات ایرانی، از جمله بازدید از منطقه سفیدسنگ و نشست با مسئولان دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گامی در راستای تقویت روابط استانی و تعمیق همکاری‌های عملیاتی میان دو کشور بود. استقبال طرف افغان از نحوه اجرای برنامه بازگشت مهاجران غیرمجاز با حفظ کرامت انسانی، و تأکید بر برخورد محترمانه با مهاجرین، نشان‌دهنده اعتماد رو به رشد میان دو سوی مرز است.
تقویت این روابط، می‌تواند به مدیریت مؤثرتر مهاجران، کاهش سوءتفاهم‌های مرزی، توسعه مبادلات اقتصادی و افزایش ثبات در مناطق مرزی کمک کند. از سوی دیگر، تعامل سازنده ایران با مقامات محلی افغانستان می‌تواند زمینه‌ساز همکاری های مثبت فرهنگی، اقتصادی و انسانی جمهوری اسلامی ایران در تحولات آتی افغانستان باشد.
همزمان، این سفر را می‌توان تلاشی از سوی طالبان برای ارائه چهره‌ای دیپلماتیک، عمل‌گرا و همکاری‌جویانه در سطح منطقه‌ای دانست؛ تلاشی که در شرایط بحران مشروعیت بین‌المللی حاکم بر افغانستان، برای آن‌ها از اهمیت حیاتی برخوردار است.
تأثیر فرهنگی و ارتباطات فراملی برای هر دو کشور
رابطه میان مشهد و هرات ریشه در قرابت‌های فرهنگی، مذهبی و اقتصادی دیرینه دارد. نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات زبانی و قومی، و همچنین منافع مشترک در حوزه تجارت مرزی، این دو شهر را به یکی از مهم‌ترین محورهای تعامل میان ایران و افغانستان تبدیل کرده است. هرات، به‌عنوان دروازه ورود به عمق جغرافیای افغانستان، و مشهد، به‌عنوان قطب اقتصادی، درمانی و معنوی شرق ایران، نقش مکملی در گسترش روابط دو کشور دارند.
در همین راستا، حضور رئیس دانشگاه علوم پزشکی مشهد در هیأت دیدارکننده از هرات، نشان‌دهنده توجه ویژه دو طرف به دیپلماسی علمی و فرهنگی است؛ دیپلماسی که می‌تواند پشتوانه‌ای پایدار برای مناسبات دوجانبه فراهم آورد. همکاری‌های آموزشی، توسعه زبان فارسی، و تقویت ارتباطات دانشگاهی، در کنار روابط اقتصادی و سیاسی، از مهم‌ترین مسیرهای تقویت پیوند میان دو کشور محسوب می‌شود.
سخن آخر:
سفر رسمی والی طالبان در هرات به مشهد، نمونه‌ای بارز از شکل‌گیری دیپلماسی استانی ایران با طالبان است که با رویکردی واقع‌گرایانه و عمل‌گرایانه، فراتر از مناسبات رسمی سیاسی، به دنبال توسعه همکاری‌های اقتصادی، بهداشتی و مدیریت مهاجرت میان دو کشور است. این سفر نه تنها فرصتی برای تعمیق روابط استانی و اقتصادی فراهم کرد، بلکه توانست به کاهش تنش‌های امنیتی و انسانی در مرزها کمک کند و زمینه را برای افزایش نفوذ راهبردی ایران در ساختار آینده افغانستان فراهم آورد. تعامل سازنده میان مشهد و هرات بر پایه مشترکات فرهنگی، اقتصادی و تاریخی، الگویی مؤثر برای سیاست منطقه‌ای ایران ارائه داده و نویدبخش تقویت ثبات و همکاری پایدار در منطقه است.
