از زمان بازگشت طالبان به قدرت در اوت 2021، اقتصاد افغانستان با چالش‌های بزرگی مواجه است. مسدود شدن 9.5 میلیارد دلار ذخایر ارزی توسط ایالات متحده، تحریم‌های بین‌المللی و قطع کمک‌های خارجی، فشار سنگینی بر اقتصاد این کشور وارد کرده است. تجارت خارجی به یکی از معدود راه‌های حفظ ثبات اقتصادی تبدیل شده است. این گزارش، با تکیه بر داده‌های بانک جهانی، سازمان تجارت جهانی و اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان تا 2025، تجارت با کشورهای کلیدی (ایران، پاکستان، چین، هند، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه، ترکیه، و ایالات متحده) را بررسی می‌کند.
وضعیت کنونی تجارت خارجی
طبق اعلام وزارت صنعت و تجارت طالبان، حجم تجارت افغانستان در سال ۲۰۲۴ به ۱۲.۴۲ میلیارد دلار رسید که نسبت به ۱۰.۸ میلیارد دلار در سال قبل افزایش یافته است. با این حال، این ارقام نشان‌دهنده عدم تعادل تجاری قابل توجه است، به طوری که واردات بسیار بیشتر از صادرات است. افغانستان غذا، سوخت و کالاهای صنعتی وارد می‌کند و میوه‌های خشک، زغال‌سنگ، و فرش صادر می‌کند. تحریم‌ها تجارت با غرب را محدود کرده، اما کشورهای منطقه‌ای مانند ایران و چین روابط خود را تقویت کرده است. بندر چابهار، با ظرفیت 8.5 میلیون تن، وابستگی به بندر کراچی پاکستان را کاهش داده است اما محدودیت‌های بانکی و بحران نقدینگی همچنان چالش‌هایی ایجاد می‌کنند.
جمهوری اسلامی ایران
ایران بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است و تجارت دوجانبه با روند صعودی دارد. در سال 2024، حجم تجارت به بیش از ۳ میلیارد دلار رسید، و در 2025 این روند ادامه دارد. افغانستان سوخت، غذا (گندم، برنج) و مصالح ساختمانی از ایران وارد می‌کند و زغال‌سنگ، میوه‌های خشک (پسته، بادام) و گیاهان دارویی صادر می‌نماید. با تقاضای صنایع ایران. نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات فرهنگی، و بندر چابهار تجارت تقویت می شود. تحریم‌های مشترک نیز همکاری را افزایش داده است، محدودیت‌های بانکی موانعی ایجاد کرده است. اما پتانسیل صادرات کشاورزی و معدنی فرصت بزرگی برای آینده فراهم می‌کند.
پاکستان
پاکستان با کاهش کلی تجارت مواجه است، در حال حاضر، پاکستان حدود 15% از واردات افغانستان، مواد غذایی و منسوجات را تأمین می‌کند. صادرات زغال‌سنگ افغانستان به پاکستان در 2024 به بیش از 200 میلیون دلار رسید و این روند صعودی ادامه دارد. تنش‌های مرزی، تعرفه‌های بالا و رقابت چابهار تجارت را تحت تاثیر قرار می دهد. تقاضای زغال‌سنگ فرصت رشد ایجاد کرده، اما تنش‌های سیاسی مانع اصلی است.
چین
چین شریک کلیدی با روند صعودی است. در 2024، تجارت دوجانبه به 1.8 میلیارد دلار رسید و در 2025 در حال رشد است. افغانستان ماشین‌آلات، منسوجات، و کالاهای مصرفی از چین وارد می‌کند و مواد معدنی (لیتیوم، مس) صادر می‌نماید. سیاست غیرتحریمی چین و پروژه «کمربند و جاده» تجارت را تقویت می‌کنند، مشکلات لجستیکی وجود دارد، اما قراردادهای معدنی پتانسیل بالایی برای آینده دارند.
هند
هند پس از کاهش اولیه از 2023 بهبود یافته و تجارت در 2025 رشد ملایمی دارد. در 2024، حجم تجارت به بیش از یک میلیارد دلار رسید. افغانستان دارو، غذا، و محصولات صنعتی از هند وارد می‌کند و میوه‌های خشک و تازه صادر می‌نماید. بندر چابهار و مسیرهای هوایی تجارت را تقویت می‌کنند. عدم به‌رسمیت‌شناختن طالبان و مشکلات ترانزیتی از پاکستان مانع هستند، اما تقاضای هند برای محصولات کشاورزی فرصت عالی برای افغانستان است.
ازبکستان
ازبکستان با روند صعودی ملایم، برق، گندم، و مصالح ساختمانی به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 550 میلیون دلار رسید و این روند ادامه دارد. ولی صادرات افغانستان به ازبکستان محدود است. خط آهن مزارشریف-هرات و سیاست غیرتحریمی ازبکستان تجارت را بهبود می بخشد و همکاری منطقه‌ای فرصت رشد دارد.
ترکمنستان
ترکمنستان با روند صعودی ملایم، گاز و برق به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 450 میلیون دلار رسید و در 2025 ادامه دارد. اما صادرات افغانستان ناچیز است. پروژه TAPI و نیاز به انرژی ، تجارت را حفظ می‌کنند. اما زیرساخت‌های انرژی زمینه رشد را دارند.
قزاقستان
قزاقستان با کاهش ملایم، گندم و سوخت به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 250 میلیون دلار کاهش یافت. اما افغانستان صادرات چشمگیری ندارد. بحران اقتصادی و رقابت با ایران تجارت را کم کرده، اما تقاضای غلات فرصت بهبود دارد.
روسیه
روسیه با روند صعودی، سوخت و ماشین‌آلات به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 300 میلیون دلار رسید و در 2025 ادامه دارد. روابط دیپلماتیک و سیاست غیرتحریمی تجارت را تقویت می‌کنند. مشکلات لجستیکی وجود دارد اما همکاری منطقه‌ای زمینه ساز رشد است.
ترکیه
ترکیه با روند صعودی، غذا، منسوجات و مصالح ساختمانی به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 350 میلیون دلار رسید و در 2025 همچنان پابرجا است. صادرات افغانستان شامل میوه‌های خشک و فرش است. هزینه‌های حمل‌ونقل بالا است، اما سرمایه‌گذاری ترکیه چشم انداز خوبی دارد.
ایالات متحده آمریکا
ایالات متحده با کاهش شدید، ماشین‌آلات و غذا به افغانستان صادر می‌کند. در 2024، صادرات به 120 میلیون دلار کاهش یافت و در 2025 ضعیف است. تحریم‌ها و مسدودسازی 9.5 میلیارد دلار ذخایر ارزی تجارت را کم کرده‌اند. کمک‌های نقدی جایگزین شده، اما بدون بهبود سیاسی، تجارت ضعیف مانده است.
نتیجه‌گیری
تجارت افغانستان به سمت کشورهای منطقه‌ای (ایران، چین، ازبکستان، ترکمنستان، روسیه، ترکیه) گرایش دارد، در حالی که روابط تجاری با پاکستان، قزاقستان و آمریکا کاهش یافته‌اند. همچنان با هند رشد ملایمی دارد. در روابط تجاری افغانستان به دلیل تحریم‌ها، نیاز به مواد غذایی و سوخت، بندر چابهار و روابط سیاسی عوامل کلیدی هستند. برای تقویت تجارت، تنوع شرکا، توسعه زیرساخت‌ها، افزایش صادرات، و اصلاحات بانکی ضروری است.
بیشتر بخوانید:
شهرک صنعتی هرات؛ نبض تولید و توسعه در غرب افغانستان
سفر پرحاشیه مولوی عبدالحمید به افغانستان؛ مخالفان چه می‌گویند؟
