برنامه هسته‌ای ایران در سال 1329 آغاز شده و در سال 1353 نیز با تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران و همچنین امضاء قرارداد نیروگاه اتمی بوشهر شکل جدی‌تری به خود گرفت. فعالیت ایران همواره در زمینه‌های درمانی و علمی بوده و در همین راستا چارچوب تحقیقاتی، صنعتی و علمی خود را دنبال کرده است.
دستیابی به سوخت هسته‌ای و همچنین موفقیت در حوزه غنی سازی اورانیوم به میزان 3.5 درصد اتفاقات مهمی بودند که در دهه 80 شمسی رویداد و همین مساله از همان زمان تاکنون موجب شد تا فشارهای مضاعفی از سوی غرب علیه ایران اعمال شود و روند مذاکراتی با توجه به اهمیت این موضوعات در دستور کار قرار گرفت.
راکتور تحقیقاتی تهران، سایت هسته‌ای نطنز و نیروگاه اتمی بوشهر از مراکزی هستند که ایران در زمینه فناوری صلح آمیز هسته‌ای در آنها کارهای تحقیقاتی و علمی انجام می‌دهد.
رآکتور تحقیقاتی تهران، قلب آموزشی ایران
رآکتور تحقیقاتی تهران در زمینه فیزیک و مهندسی هسته‌ای فعالیت دارد که در سال 1967 با توان 5 مگاوات در تهران ساخته شد. هسته مرکزی این رآکتور در عمق 8 متری استخری ظرفیت 500 هزار لیتر آب سبک قرار دارد.
در واقع رآکتور تحقیقاتی تهران برای فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رآکتور گستره‌ای از سرویس‌های آموزشی، تابش دهی و تولید رادیوایزوتوپ‌ها را برای مراکز درمانی، علمی و صنعتی ارائه می‌دهد.
نیروگاه اتمی بوشهر، نخستین تاسیسات هسته ای ایران
این نیروگاه که کار ساخت آن در سال 1354 آغاز شد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی عملیات ساخت این نیروگاه از سوی کشورهای غربی متوقف گردید. بعد از 8 سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در سال 1373 قرارداد تکمیل و راه اندازی یک واحد این نیروگاه بین ایران و روسیه منعقد شد. در این سال‌ها و با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین نیز او تلاش کرد تا جدای از سیاست‌های ایالات متحده همکاری در پروژه‌های عمرانی با ایران را ادامه دهد.
نیروگاه اتمی بوشهر به‌عنوان نخستین تاسیسات هسته‌ای ایران است که از گونه رآکتور آب فشرده با ظرفیت تولید 1024 مگاوات برق است. این نیروگاه نخستین نیروگاه هسته‌ای تولید انرژی در غرب آسیا است. بر اساس قرارداد سازمان انرژی اتمی ایران با روسیه، تامین سوخت آن با روسیه است و پسماند اتمی آن نیز به روسیه باز می‌گردد و مسئولیت اداره آن بر عهده پرسنل ایرانی است.
تاسیسات هسته‌ای نطنز
تاسیسات هسته‌ای نطنز از جمله سایت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است که به منظور غنی‌سازی اورانیوم در نزدیکی نطنز تاسیس شده است. تاسیسات زیرزمینی غنی سازی این مرکزی توسط سپری بتنی به ضاخمت تقریبی 7.6 متر محافظت می شود.
تاکنون این تاسیسات به گفته مسئولان ، پنج بار مورد حمله تخریبی از قبیل کار گذاشتن مواد منفجره در سنسورهای هوای دستگاه‌های سانتریفیوژ تا قطع برق و … قرار گرفته است.
صنعت هسته ای و کاربردهای آن
صنعت هسته‌ای از مهمترین و پیچیده ترین حوزه های فناوری نوین است که نقش بسزایی در توسعه علمی، فناوری و حتی سیاسی کشورها ایفا می کند.
کاربردهای گوناگونی برای این صنعت معرفی شده است از تولید برق گرفته تا پزشکی هسته ای، کشاورزی و صنایع غذایی، مهندسی و انجام تحقیقات علمی که هر کدام از این ویژگی ها این علم را به نسبت به سایر علوم دارای اهمیت زیادی کرده است.
علی رغم فواید و مزایایی که علم هسته ای برای بشریت و کشورها دارد با چالش هایی چون مدیزیت پسماندهای پرتوزا، مسائل سیاسی و امنیتی نیز رو به رو است ضمن این که خطر حوادثی مانند چرنوبیل و یا فوکوشیما نیز نگرانی هایی را برای کشورها ایجاد کرده است.
فاجعه اتمی چرنوبیل چگونه اتفاق افتاد؟
حادثه چرنوبیل یک حادثه هسته‌ای بود که در آوریل سال 1986 برابر با اردیبهشت 1365 در رآکتور هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل در شمال اوکراین از اتحاد جماهیر شوروری اتفاق افتاد. این فاجعه یکی از دو بحران هسته‌ای است که بالاتریح سطح شدت را دریافت کرده‌است.
علت این حادثه اشکال در طراحی رآکتور و همچنین خطای انسانی گزارش شده است. این حادثه در جریان یک آزمایش ایمنی در یک رآکتور رخ داد که محتوای این آزمایش شبیه سازی قطعی برق الکتریکی بود. هدف از آن نیز کمک به توسعه یک روش ایمنی جهت تداوم گردش آب خنک کننده در صورت قطعی برق تا زمانی که ژنراتورهای پشتیبان بتوانند برق را تامین کنند، بود.
فاجعه چرنوبیل از لحاظ هزینه و هم از لحاظ تلفات بدترین حادثه هسته‌ای در تاریخ محسوب می‌شود؛ اگر چه مبارزه برای محافظت در برابر خطراتی که بلافاصله پس از حادثه به وجود آمد و همچنین اقدامات در جهت پاکسازی محیط زیست، در نهایت بیش از میلیون نفر پاکساز را درگیر کرد.
حادثه اتمی فوکوشیما، مهمترین بحران هسته‌ای
حادثه اتمی فوکوشیما از تاریخ مارس 2011 به دلیل وقوع زلزله 9 ریشتری و سونامی و در اثر از کار افتادن ماشین آلات نیروگاه هسته‌ای شماره 1 فوکوشیما متعلق به شرکت نیروی برق توکیو و همچنین نشت مواد رادیواکتیو اتفاق افتاد. این حادثه بعد از چرنوبیل بزرگ‌ترین فاجعه اتمی است زیرا بعد از این اتفاق تمام رآکتورهای نیروگاه فوکوشیما در نتیجه این رویداد با مشکل مواجه شد.
وضعیت صنعت هسته ای در ایران
جمهوری اسلامی ایران از زمره کشورهای فعال در زمینه فناوری صلح آمیز هسته ای است. در همین راستا زیرساخت هایی چون نیروگاه هسته ای بوشهر، مرکز غنی سازی نطنز و راکتور تحقیقاتی تهران مشغول به کار هستند. کاربردهای کشاورزی، صنعتی، پژوهشی و به ویژه پزشکی صنعت هسته ای رو به گسترش است و سازمان انرژی اتمی ایران مسئولیت نظارت، توسعه و ایمنی این فعالیت ها را بر عهده دارد.
ایران تا به امروز در زمینه چرخه سوخت هسته‌ای، دانش طراحی راکتور، دانش راهبردی نیروگاه هسته ای و دستاوردهای مهمی در زمینه داروهای هسته ای و رادیوداریوها به دست آورده است که مهم‌تر از همه غنی سازی اورانیوم تا سطوح 3.5 درصد، 5، 20 و 60 درصد بوده است .
با توجه به گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران اختلافات میان تهران و نهادهای بین‌المللی در این زمینه فزونی یافته و همین مساله منجر به صدور قطعنامه‌های متعدد علیه برنامه هسته‌ای ایران و غنی سازی شده است.
برجام، پایان بسته شدن پرونده هسته‌ای ایران نبود، با وجود تمام فشارها و اعمال تحریم‌های حقیقی و حقوقی از سوی آمریکا و نهادهای بین‌المللی تحت حاکمیت آن، مذاکرات ایران با طرف‌های غربی همواره در دستور کار دولت‌های مختلف قرار گرفته است که پس از 13 سال گفت‌وگوهای نافرجام ایران در زمینه پرونده هسته‌ای، در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی، با توافقی که تحت عنوانن برجام حاصل شد، پرونده ایران در شورای امنیت بسته شد. اما علی رغم این‌که ایران به تعهدات برجامی خود عمل کرد با روی کار آمدن دونالد ترامپ در دوره نخست ریاست جمهوری او، به یکباره تمامی تعهدات خود را نادیده گرفته و با پاره کردن توافق نامه برجام، از این معاهده خارج شد و طرف‌های اروپایی نیز علی‌رغم اظهارات متعددی که داشتند نتوانستند اقدام خاصی انجام دهند و به همین ترتیب تحریم‌هایی که برای مدت مشخصی به تعویق افتاده بودند، مجددا بازگشتند.
تلاش غرب و به ویژه آمریکا برای محروم کردن ایران از حق غنی سازی و استفاده از فناوری هسته ای
با این وجود سال هاست غرب به سرکردگی ایالات متحده با اعمال تحریم های حداکثری و فشار به جمهوری اسلامی ایران در تلاش هستند تا ایران را از داشتن حق فناوری صلح آمیز هسته ای محروم کنند، این درحالی است که گزارش های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز بارها صحت ایران مبنی بر صلح آمیز فناوری هسته ای را تایید کرده است.
در همین زمینه مذاکرات و گفت و گوهای متعددی در چارچوب های گوناگون و در دولت های مختلف شکل گرفته اما علی رغم تعهداتی که طرفین داشته اند، طرف مقابل ایران هیچگاه حاضر به انجام تعهدات خود نشده و چه بسا تحریم های فزاینده تری را علیه ایران اعمال کرده است.
تاکنون طی سال جاری پنج دور مذاکرات غیر مستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا با میانجیگری عمان، برگزار شد اما پس از این که طرفین اعلام کرده بودند، روند به خوبی پیش می‌رود و مذاکرات فنی آغاز می شود ، از سوی واشنگتن پیشنهاداتی به ایران ارائه شد که طبق اعلام مقامات کشورمان این پیشنهادات فاقد مولفه‌های توازن و واقع نگری بوده و در زمینه رفع تحریم‌ها نیز غیر شفاف است در حالی که همواره جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده که هدف از مذاکرات رفع تحریم‌ها و بهره‌مندی اقتصادی است.
در همین راستا طی روزهای اخیر اظهارات ضد و نقیضی از سوی ترامپ به‌عنوان رئیس جمهور آمریکا و استیو ویتکاف مذاکره کننده ارشد کاخ سفید در مذاکرات در خصوص حق غنی سازی ایران و مسائل هسته‌ای مطرح شد که به نظر می‌رسد ابهامات و چالش‌های زیادی را در روند مذاکرات خواهد شد.
با توجه به موضوعات اخیری که مطرح شد، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی روز چهارشنبه و در بیاناتی به مناسبت سالگرد ارتحال امام خمینی (ره)، بر حق ایران برای برخورداری از غنی‌سازی اورانیوم و رد درخواست آمریکا برای توقف آن تاکید کردند.
مقام معظم رهبری: پاسخ ما به یاوه‌گویی‌های دولت بی تدبیر آمریکا معلوم است
رهبر انقلاب طی سخنرانی در جمع پرشور مردم در حرم امام راحل (ره) گفتند: الان در همین قضیه اخیر هسته‌ای و گفت‌وگوهایی که در زمینه هسته‌ای با وساطت عمان وجود دارد، طرحی که آمریکایی‌ها ارائه کردند ۱۰۰ درصد ضد «ما می‌توانیم» است.
آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه گفتند: حرف اول آمریکایی‌ها این است که شما اصلاً صنعت هسته‌ای نداشته باشید و در رادیو دارو، انرژی، دستگاه آب‌شیرین‌کن و ده‌ها رشته مهم دیگر به ما احتیاج داشته باشید. ما هزاران جوان دانشمند در مسائل هسته‌ای و مرتبط با هسته‌ای در کشور داریم که در همین چند سال تربیت شدند؛ آمریکایی‌ها می‌خواهند همه این‌ها را ما مأیوس کنیم، بیکار کنیم و از آینده کشور خود ناامید کنیم. سردمداران بی‌ادب و گستاخ آمریکا این خواسته را با زبان‌های گوناگون تکرار می‌کنند.
ایشان همچنین تصریح کردند: پاسخ ما به یاوه‌گویی‌های دولت پر سر و صدا و بی‌تدبیر آمریکا معلوم است. چند سال قبل از این یکی از رؤسای جمهور آمریکا گفت: «من اگر بتوانم پیچ و مهره‌های صنعت هسته‌ای ایران را باز می‌کنم و از بین می‌برم.» که البته اعتراف کرد که نمی‌تواند. از آن روز پیچ‌ومهره‌های صنعت هسته‌ای ما بسیار محکم‌تر هم شده است. این‌هایی هم که امروز سر کار هستند- صهیونی و آمریکایی- بدانند که در این مورد هیچ غلطی نمی‌توانند بکنند. این در حالی است که گزارش اولیه درباره انتقال اولین پیشنهاد آمریکا به ایران با ابهامات زیادی رو به رو است.
در همین راستا، نشریه آمریکایی «نیویورک‌تایمز» در گزارشی نوشت که «پیشنهاد آمریکا به ایران، به تهران اجازه می‌دهد به غنی‌سازی اورانیوم در سطوح پایین ادامه دهد. در همین حین، آمریکا و سایر کشورها در حال تدوین طرحی دقیق‌تر با هدف مسدود کردن مسیر ایران به سمت سلاح هسته‌ای از طریق برچیدن برنامه غنی‌سازی ایران هستند، اما به این کشور امکان دسترسی به سوخت برای نیروگاه‌های هسته‌ای جدید را خواهند داد.»
در شرایط فعلی مقامات کشورمان مجددا تاکید کرده اند که پیشنهاد آمریکایی ها با هدف حذف برنامه هسته ای ایران و بسیار مبهم و نامتوازن است اما واشنگتن تلاش می کند تا ابزارهای فشار خود را به تهران افزایش دهد تا ایران را در شرایطی قرار دهد که ناچار به پذیرش پیشنهاد آن ها شود.
رئیس سازمان انرژی اتمی: مسیر پیشرفت صنعت هسته‌ای را با قدرت و صلابت ادامه خواهیم داد
همچنین محمد اسلامی معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران با اشاره به بیانات رهبر انقلاب درباره اهمیت صنعت هسته‌ای گفت: همان‌گونه که رهبر انقلاب اشاره کردند، صنعت هسته‌ای، صنعت مادر است و پیشران توسعه است. در همه رشته‌ها و در همه سرفصل‌های علمی و فناوری، صنعت هسته‌ای حضور و نقش دارد و می‌تواند به عنوان یک پیشران تاثیرگذاری ماندگار داشته باشد.
وی همچنین بیان کرد: طبق حقوق قانونی هر ملتی، ملت ایران حق دارد که از این فناوری استفاده کند و کسی نمی‌تواند مانع از آن شود که کشور ما در این مسیر حرکت کند.
اسلامی در بیانیه‌ای نیز اعلام کرد: اطمینان می‌دهم که با ایمان راسخ، روحیه انقلابی و باور قلبی، مسیر پیشرفت صنعت هسته‌ای را با قدرت و صلابت ادامه خواهیم داد و در برابر زیاده‌خواهی آمریکا و دیگر قدرت‌های سلطه‌گر ایستادگی خواهیم کرد.
تاکید جمهوری اسلامی ایران بر حق مسلم خود بر استفاده از فناوری صلح آمیز هسته‌ای بر کسی پوشیده نیست و بارها نیز از طریق مجامع بین‌المللی این مساله از سوی مقامات کشورمان به وضوح بیان شده است. حتی آمریکایی‌ها نیز به آن اذعان دارند گرچه تلاش می‌کنند با نادیده گرفتن حقوق مردم ایران و اعمال فشارهای حداکثری چالش‌های زیادی را برای مردم وکشور ایجاد کنند.
اذعان آمریکایی‌ها بر اهمیت غنی سازی اورانیوم برای ایران
وندی شرمن مذاکره کننده ارشد پیشین آمریکا در جریان توافق هسته‌ای 2015 با ایران در گفت‌وگویی با اکونومیست به مساله مذاکرات واشنگتن با تهران اشاره و تصریح کرد که «ایران همیشه می‌خواست بتواند به غنی سازی اورانیوم ادامه دهد. آنها می‌گفتند که نه تنها برای یک برنامه هسته‌ای غیر نظامی، بلکه برای درمان سرطان به غنی سازی اورانیوم نیاز دارند. ما کاملا به همه این موارد اعتقاد نداشتیم، اما ایالات متحده همیشه این موضع را داشت که پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای به کشورها حق داشتن چنین برنامه هسته‌ای غیر نظامی را نمی‌دهد.»
بنابراین اذعان شرمن بر میزان اهمیت غنی سازی اورانیوم برای ایران در روند مذاکرات برجامی در شرایطی است که در وضعیت فعلی مذاکرات این مساله با خواسته‌های نامعقول آمریکایی‌ها به یکی از موارد اختلافی میان طرفین منجر شده است.
اهمیت راهبردی و ژئوپلیتیکی غنی سازی اورانیوم برای ایران
بنابراین با توجه به این‌که صنعت هسته‌ای یکی از پیشرفته‌ترین شاخه‌های فناوری به شمار می‌رود، نقش بسزایی در توسعه پایدار کشور نیز ایفا می‌کند و با وجود چالش‌هایی که این فناوری دارد اما می‌تواند فرصت خوبی برای تولید انرژی، بهداشت، غذا و علم فراهم کند.
صنعت هسته‌ای یک صنعت پیشران محسوب می‌شود و حوزه‌های مختلف علم و فناوری متاثر از این صنعت هستند، در واقع طبق آنچه مسئولان کشور تاکید کردند ملت ایران نیز حق دارند مانند هر ملتی از این فناوری استفاده کنند و کسی نمی‌تواند مانع آن شود.
بنابراین، اهمیت راهبردی و سیاسی تضمین تامین سوخت رآکتورهای تحقیقاتی و اهمیت حیاتی تولید رادیو داروها و قابلیت تولید سوخت رآکتورهای قدرت این رآکتورها نقش کلیدی در تولید رادیو داروهای حیاتی ایفا می‌کنند که بیش از یک میلیون بیمار ایرانی سالانه به آنها وابسته هستند، رادیو داروهایی که در درمان بیماری‌هایی چون سرطان بیماری‌های قلبی و اختلالات عصبی کاربرد حیاتی دارند.
همچنین اهمیت غنی سازی اورانیوم برای ایران به اندازه ای است که موجب افزایش قدرت چانه‌زنی بین‌المللی به عنوان یک اهرم موثر دیپلماتیک می‌شود. علاوه بر این ظرفیت فنی و عملی ایران در غنی‌سازی اورانیوم به ویژه توانایی کنترل‌پذیر در کاهش یا افزایش سطح غنی‌سازی به عنوان یک اهرم دیپلماتیک موثر جایگاه راهبردی ایران را در مذاکرات بین‌المللی از جمله در برجام گذشته و جاری و آینده تقویت می‌کند، این ساز و کار ضمن افزایش وزن چانه زنی ایران در میز مذاکره پیامی روشن به طرف‌های مقابل مخابره می‌کند که ایران کشوری با توان فنی بالا قدرت تصمیم‌گیری مستقل و اراده سیاسی فعال است که می‌تواند با حفظ چارچوب‌های حقوق بین‌الملل از حقوق مشروع خود دفاع کرده و منافع ملی‌اش را به طور مقتدرانه دنبال کند.
برنامه هسته‌ای ایران، که از دهه ۱۳۲۰ خورشیدی آغاز شد و با تأسیس سازمان انرژی اتمی در سال ۱۳۵۳ شکل جدی‌تری گرفت، همواره با هدف توسعه صلح‌آمیز در حوزه‌های درمانی و علمی دنبال شده است. اما دستاوردهایی مانند دستیابی به سوخت هسته‌ای و توانایی غنی‌سازی اورانیوم، این برنامه را به کانون فشارهای فزاینده غرب و مذاکرات پیچیده بین‌المللی تبدیل کرده است.
