با توجه به نیاز روزافزون کشورها به منابع انرژی، دولت‌ها در پی یافتن راهکارهایی هستند تا وابستگی خود را به واردات انرژی کاهش داده و مسیر توسعه‌ای پایدار و مستقل را در پیش گیرند. افغانستان، به‌عنوان کشور واردکننده انرژی، در تلاش است تا با طراحی اهداف مشخص، به خودکفایی در تأمین انرژی دست یابد و وابستگی خود را به کشورهای همسایه کاهش دهد و از این طریق، زمینه را برای شکل‌گیری اقتصادی رقابتی، زندگی باکیفیت و محیطی پاک و ایمن فراهم کند. در این میان، انرژی‌های تجدیدپذیر به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در چشم‌انداز توسعه ای افغانستان به شمار می روند.
گزارش حاضر به مطالعه تحلیلی ظرفیت‌ها و میزان مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر در افغانستان، به‌ویژه در ولایت هرات، می‌پردازد. افغانستان در آستانه ورود به دوره‌ای از ثبات و رشد اقتصادی قرار دارد؛ دوره‌ای که مستلزم دسترسی پایدار به منابع مطمئن انرژی است. در همین راستا، استراتژی توسعه ملی افغانستان، انرژی را به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور تعریف کرده است. در این چارچوب، شناسایی و بهره‌برداری از منابع جدید و گسترده انرژی‌های تجدیدپذیر، از جمله اهداف مهم و اولویت این سازمان تلقی میشود. چرا که اقتصاد مدرن مبتنی بر دسترسی پایدار و گسترده به برق است.
بر اساس چشم‌انداز بخش انرژی برق افغانستان تا سال 2032 میلادی، میزان دسترسی خانوارهای روستایی به انرژی برق از ۲۸ درصد به ۶۵ درصد و در مناطق شهری به ۱۰۰ درصد افزایش می‌یابد. این برنامه با هدف رشد اقتصادی سالانه ۱۰ درصد و کاهش سالانه ۳ درصدی فقر طراحی شده است. البته، اجرای این عملیات با محدودیت‌های مالی در افغانستان روبرو است.
پروژه‌های اجرا شده انرژی های تجدیدپذیر در ولایت‌های افغانستان و تأثیرات آن‌ها
پروژه‌های مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر در افغانستان عمدتاً با حمایت مالی و فنی جامعه بین‌المللی اجرا می‌شوند. این پروژه‌ها، بخشی از تلاش‌های گسترده برای کاهش وابستگی به واردات انرژی و گسترش استفاده از منابع داخلی پایدار به‌شمار می‌آیند. در سال‌های اخیر، شماری از پروژه‌های مهم در این زمینه در ولایات مختلف کشور راه‌اندازی شده‌اند. برای مثال می‌توان به احداث یک سامانه خورشیدی به ظرفیت یک مگاوات‌ساعت در ولایت بامیان اشاره کرد. همچنین، پروژه ترکیبی انرژی خورشیدی و آبی با ظرفیت ۲.۲ مگاوات در ولایات تخار و بدخشان نیز در حال اجراست. این پروژه‌ها نه‌تنها تولید انرژی را افزایش می‌دهند، بلکه به بهبود دسترسی به برق در مناطق محروم نیز کمک شایانی می‌کنند. طبق گزارش وزارت انرژی و آب افغانستان، تاکنون بیش از ۵۰۰۰ پروژه انرژی تجدیدپذیر در کشور تکمیل شده‌است. این پروژه‌ها شامل فناوری‌های گوناگون از جمله انرژی آبی، بادی، زیست‌توده و خورشیدی هستند.
نقش نهادهای کلیدی در توسعه پایدار انرژی‌های تجدیدپذیر در افغانستان
بخش انرژی یکی از ارکان اساسی توسعه افغانستان به‌شمار می‌رود و بهره‌گیری از منابع انرژی تجدیدپذیر به‌عنوان محور اصلی سیاست انرژی دولت تعریف شده است. در این مسیر، وزارت انرژی، آب و برق به‌عنوان سازمان مسئول توسعه انرژی در سراسر کشور، به ویژه مناطق شهری و روستایی، نقش محوری ایفا می‌کند. علاوه بر آن، وزارت احیا و توسعه روستایی در حوزه روستاها و شرکت برق افغانستان که وظیفه توزیع برق و نگهداری نیروگاه‌ها را بر عهده دارد، از دیگر نهادهای کلیدی این حوزه محسوب می‌شوند.
از سوی دیگر، حمایت‌های بین‌المللی در توسعه انرژی افغانستان بسیار چشمگیر است و نهادهایی مانند بانک توسعه آسیا، سازمان توسعه انرژی افغانستان، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، برنامه توسعه ملل متحد، آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول، آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خصوصی خارجی، در تأمین مالی و پشتیبانی فنی فعال هستند. بانک توسعه آسیا بزرگ‌ترین حامی مالی این بخش بوده و در سال ۲۰۱۶ بیش از ۴۱۵ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. شرکت مالی و سرمایه‌گذاری بین‌المللی نیز حدود ۵۴ میلیون دلار اختصاص داده است. همچنین، آلمان از طریق بانک توسعه این کشور و با پشتیبانی آژانس GIZ، برنامه‌هایی را در قالب وام و پروژه‌های عملیاتی اجرا کرده است. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۵، آژانس GIZ ده نیروگاه کوچک برق‌آبی و دو پروژه تحقیقاتی فتوولتائیک در شمال افغانستان ساخته که از مهم‌ترین آن‌ها نصب سیستم خورشیدی یک مگاواتی در بامیان و احداث نیروگاه برق‌آبی کجکی است. همچنین، برنامه‌های توسعه و اتصال برق شامل حمایت از ساخت نیروگاه خورشیدی ۱۰ مگاواتی در قندهار نیز در دستور کار قرار دارد. این همکاری‌ها و ساختارهای نهادی، بستری مناسب برای توسعه پایدار انرژی تجدیدپذیر در افغانستان فراهم آورده‌اند.
نگاهی به الگوی مصرف انرژی و منابع تأمین آن در افغانستان
بر اساس آمارهای ارائه‌شده، توسط شرکت برق افغانستان مجموع برق وارداتی به شبکه افغانستان بالغ بر ۳۷۶۶ گیگاوات ساعت بوده که تقریباً ۸۰ درصد از کل عرضه برق شبکه را تشکیل می‌دهد. ازبکستان با تأمین ۱۲۸۴ گیگاوات ساعت، بزرگ‌ترین منبع واردات برق کشور است و پس از آن ترکمنستان با ۱۱۸۴ گیگاوات ساعت قرار دارد. ایران و تاجیکستان نیز به ترتیب ۸۲۷ و ۴۷۱ گیگاوات ساعت برق به شبکه افغانستان عرضه کرده‌اند. تولید داخلی برق در این دوره در مجموع به ۱۰۰۷ گیگاوات ساعت رسیده است.
این آمار نشان‌دهنده وابستگی قابل توجه افغانستان به منابع خارجی برق است و ضرورت توسعه ظرفیت‌های تولید داخلی و بهره‌گیری از منابع انرژی تجدیدپذیر را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
نگاهی به ظرفیت و پتانسیل منابع تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در افغانستان
بر اساس برآوردهای موجود، افغانستان از نظر منابع انرژی تجدیدپذیر دارای پتانسیل قابل‌توجهی است. که بر اساس آمار موجود ظرفیت های تولید انرژی در این کشور به شرح ذیل است:
انرژی خورشیدی
مطالعاتی در نقاط مختلف افغانستان با استفاده از تحلیل‌های چندمتغیره GIS انجام شده نتایج این تحلیل نشان می‌دهد افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود، دارای پتانسیل قابل‌توجهی در زمینه تولید انرژی خورشیدی است. این کشور با متوسط ۳۰۰ روز آفتابی در سال و میانگین تابش خورشیدی ۶.۵ کیلووات ساعت بر مترمربع در روز، ظرفیت تولید انرژی خورشیدی حدود ۲۲۲ هزار مگاوات را داراست. بیشترین پتانسیل این انرژی در مناطق جنوبی و شمالی کشور متمرکز است.
انرژی باد
منابع باد در افغانستان نیز چشمگیر است. ظرفیت کل انرژی بادی کشور حدود ۱۵۰ هزار مگاوات برآورد میشود که منطقه با میانگین سرعت باد ۶.۸ متر بر ثانیه، شرایط مناسبی برای توسعه این نوع انرژی دارد. ظرفیت قابل استفاده بادی حدود ۶۶۷۰۰ مگاوات تخمین زده شده است، اما تاکنون تنها حدود ۳۰۰ کیلووات ظرفیت نصب شده وجود دارد که بیشتر آن در ولایت های جنوب غرب افغانستان بویژه هرات، فراه، کوهستانی پنجشیر و… قرار دارد.
انرژی زمین‌گرمایی
انرژی زمین‌گرمایی از منابع داخلی زمین ناشی میشود و در افغانستان پتانسیل قابل‌توجهی دارد، اگرچه مطالعات دقیق درباره محل و میزان منابع آن محدود است. برخی منابع زمین‌گرمایی فعال در محور کوه‌های هندوکش، شمال شرق کشور و ولایت هرات شناسایی شده‌اند که می‌توانند به‌عنوان منبع انرژی در آینده مورد استفاده قرار گیرند.
انرژی زیست‌توده
انرژی زیست‌توده که از مواد آلی مانند پسماندهای کشاورزی، کود حیوانی و زباله‌های شهری تأمین میشود، در افغانستان به‌طور گسترده‌ای برای گرمایش و پخت‌وپز استفاده میشود. براساس گزارش‌ها، حدود ۹۰ درصد خانوارهای روستایی از زیست‌توده به‌عنوان سوخت اصلی بهره می‌برند. این روش سنتی سوخت‌سوزی باعث آلودگی هوا و مشکلات بهداشتی شده است، اما با به‌کارگیری فناوری‌های مدرن می‌توان از زیست‌توده برای تولید برق نیز بهره گرفت. پتانسیل تولید برق از منابع زیست‌توده در افغانستان بیش از ۴۰۰۰ مگاوات برآورد شده است.
ظرفیت انرژی برق در هرات: گامی به سوی خودکفایی
پس از روی کار آمدن طالبان، بهره‌برداری از منابع طبیعی به‌عنوان منبع اصلی درآمد برای این گروه اهمیت فزاینده‌ای یافته است. دولت حاکم تلاش می‌کند با معرفی پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، تصویری متفاوت و مثبت در عرصه بین‌المللی ارائه دهد. ولایت هرات، با توجه به موقعیت جغرافیایی و ظرفیت قابل توجه تولید انرژی از منابع باد و خورشید، بستری مناسب برای تحقق این اهداف محسوب میشود.
هرات به دلیل دارا بودن منابع غنی باد و تابش خورشیدی، ظرفیت بالایی در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. براساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۱ توسط آزمایشگاه ملی انرژی‌های نو آمریکا بر توان تولید برق بادی افغانستان انجام شد، وزش باد در حدود ۱۲۰ روز از سال، بالاترین پتانسیل انرژی بادی کشور را فراهم می‌آورد. کل ظرفیت تولید برق بادی افغانستان حدود ۱۵۸ هزار مگاوات برآورد شده که بخش عمده‌ای از این ظرفیت در مناطق غربی از جمله شمال نیمروز، غرب فراه و غرب هرات متمرکز است. چگالی توان باد در این نواحی به بیش از ۱۰۰۰ وات بر متر مربع می‌رسد.
در حال حاضر، بخش عمده انرژی مورد نیاز هرات از طریق واردات برق از کشورهای ایران و ترکمنستان تأمین میشود. کاهش میزان برق وارداتی به‌ویژه در فصول سرد و گرم، باعث تعطیلی کارخانه‌ها و ایجاد مشکلات جدی برای ساکنان این منطقه شده است. مسئولان محلی نیز اعلام کرده‌اند که سالانه مبالغ قابل توجهی بابت تعرفه برق به کشورهای همسایه پرداخت میشود. با توجه به این شرایط، توسعه پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر در هرات می‌تواند نقش کلیدی در کاهش وابستگی به واردات برق و حرکت به سوی خودکفایی ایفا کند. در این راستا، بزرگ‌ترین پروژه تولید برق از منابع تجدیدپذیر در ولایت هرات با حضور مقامات ارشد طالبان افتتاح شد. این پروژه شامل تولید ۲۰۰ مگاوات برق از انرژی باد و ۵ مگاوات برق از انرژی خورشیدی است که با سرمایه‌گذاری اولیه بیش از ۶۴ میلیون دلار آغاز شده و انتظار می‌رود در مراحل بعدی با هزینه‌ای بالغ بر ۲۵۰ میلیون دلار به بهره‌برداری کامل برسد.
فرصت‌های انرژی تجدیدپذیر و روابط ایران-افغانستان در پرتو کنفرانس تهران
شرکت هیئتی از وزارت آب و انرژی طالبان در ششمین دوره جایزه ملی انرژی‌های تجدیدپذیر و نهمین نمایشگاه و کنفرانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران، نقطه عطفی در روابط سیاسی و اقتصادی میان دو کشور ایران و افغانستان محسوب میشود. این کنفرانس، که با حضور متخصصان و نمایندگانی از کشورهای مختلف برگزار شد، فرصتی مغتنم برای تبادل دانش و فناوری‌های نوین در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر فراهم آورد. این رویداد، همچنین، نشان‌دهنده تمایل طالبان به بهبود روابط با همسایگان و جذب سرمایه‌گذاری در افغانستان است.
در جریان این کنفرانس، هیئت طالبان به تشریح سیاست‌ها و برنامه‌های خود در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر پرداخت و ظرفیت‌های داخلی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در افغانستان را معرفی کرد. علاوه بر این، گفت‌وگوهایی با شرکت‌های ایرانی فعال در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر انجام گرفت که حاکی از پتانسیل بالای همکاری‌های دوجانبه است. اهداف کلیدی این کنفرانس را می‌توان در سه محور اصلی خلاصه کرد: تبادل فناوری و تجربیات، جذب سرمایه‌گذاری، و توسعه روابط دوجانبه.
افغانستان، با وجود چالش‌های امنیتی و اقتصادی، دارای پتانسیل بسیار بالایی در زمینه منابع انرژی تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی، است. این کشور با رویکردی جدید به دنبال بهره‌برداری از این منابع برای تأمین نیازهای داخلی و پیشبرد روند بازسازی اقتصادی است. با توجه به محدودیت‌های جدی افغانستان در تأمین انرژی، استفاده از منابع بومی تجدیدپذیر می‌تواند نقش حیاتی در توسعه و پایداری انرژی این کشور ایفا کند. این مهم، نیازمند همکاری‌های بین‌المللی و جذب کمک‌های مالی و فنی، به‌ویژه از کشورهای همسایه مانند ایران است.
روابط میان ایران و طالبان در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی در حال گسترش است. سفرهای دیپلماتیک پیشین مقامات طالبان به ایران، مؤید تمایل دو کشور به توسعه منافع مشترک و همکاری‌های اقتصادی است. تأسیس پیوندهای مستحکم‌تر در این حوزه می‌تواند به افزایش امنیت منطقه‌ای و کمک به مردم افغانستان برای رهایی از وضعیت اقتصادی بحرانی منجر شود.
در نهایت، شرکت طالبان در کنفرانس انرژی‌های تجدیدپذیر ایران، نمادی از عزم این گروه برای توسعه روابط با همسایگان و بهبود وضعیت اقتصادی افغانستان است. با وجود چالش‌های امنیتی و اقتصادی موجود، این کنفرانس می‌تواند آغازگر تحولاتی مثبت در زمینه‌های انرژی و اقتصادی برای هر دو کشور باشد. توجه به همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه، به‌ویژه از ایران، می‌تواند به افغانستان در مسیر بازسازی و توسعه پایدار کمک شایانی کند.
راهکارها پیشنهادی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در افغانستان
با استفاده از مطالعات علمی مطابق با شرایط افغانستان توانستیم به یکسری از موارد دست‌یابیم که باعث توسعه و استفاده از فناوری‌های انرژی های تجدیدپذیر میشود.
- تقویت زیرساخت‌های فنی و فناوری انرژی بادی، خورشیدی و سایر منابع تجدیدپذیر.
- ترویج تحقیقات و توسعه فناوری‌های بومی متناسب با شرایط جغرافیایی و اقلیمی افغانستان.
- تدوین و اجرای سیاست‌های تشویقی برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر.
- آموزش و توانمندسازی نیروی کار محلی در زمینه طراحی، نصب و نگهداری سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر.
- برگزاری دوره‌ها و سمینارهای تخصصی با دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی بین‌المللی.
- توسعه برنامه‌های آگاهی‌بخشی برای جوامع محلی درباره مزایای انرژی‌های پاک و شیوه‌های بهره‌برداری صحیح.
- افزایش هماهنگی و مشارکت مؤثر با سازمان‌ها و بانک‌های توسعه‌ای مانند بانک جهانی، بانک توسعه آسیا و آژانس‌های بین‌المللی.
- اولویت‌دهی به پروژه‌های کوچک و متوسط در ولایات به‌ویژه مناطقی با پتانسیل بالای خورشیدی و بادی مانند هرات، بلخ و فراه.
نتیجه‌گیری
افغانستان با برخورداری از منابع غنی انرژی‌های تجدیدپذیر به ویژه انرژی خورشیدی، بادی، زیست‌توده و زمین‌گرمایی، در آستانه تحولی بنیادین در تأمین انرژی پایدار و خودکفایی قرار دارد. ظرفیت‌های بالقوه قابل‌توجه این کشور، به ویژه در ولایات غربی مانند هرات، فرصت منحصربه‌فردی برای کاهش وابستگی به واردات انرژی و پیشبرد توسعه اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌آورد.
توسعه پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر نه تنها موجب بهبود امنیت انرژی و کاهش هزینه‌های واردات برق میشود، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد اشتغال، ارتقاء کیفیت زندگی و حفاظت از محیط‌زیست باشد. با توجه به اهمیت رو به رشد این منابع و حمایت‌های بین‌المللی و داخلی، افغانستان می‌تواند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و مدیریت هوشمند، مسیر خودکفایی انرژی را به‌صورت پایدار و مؤثر طی کند. بدین ترتیب، سرمایه‌گذاری هدفمند در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، هم‌راستا با استراتژی‌های ملی و بین‌المللی، کلید اصلی تحقق آینده‌ای روشن و متعادل برای افغانستان است؛ آینده‌ای که در آن دسترسی به انرژی مطمئن و پاک، نیروی محرکه توسعه پایدار و رفاه عمومی خواهد بود.
مطلب ارزشمند و با درک بهتری از واقعیت‌ها تحریر شده است. امید است که افغانستان بتواند با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر که ظرفیت بالایی دارند، گام‌های مؤثرتری در جهت بهره‌برداری از آن‌ها بردارد.