ایراف؛ پروژه‌های راه‌آهن، به‌ویژه کریدور ترانس‌افغان و خطوط ریلی کلیدی مانند خواف-هرات از مهم‌ترین ابتکارات زیرساختی این کشور برای تقویت تجارت، توسعه اقتصادی و کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی ترانزیتی هستند.
این گزارش به بررسی وضعیت کنونی راه‌آهن افغانستان، چشم‌انداز تکمیل پروژه‌ها، سرمایه‌گذاری‌های خارجی، قطعات کلیدی و نقش آن در توسعه تجارت منطقه‌ای و رقابت کریدورهای ترانزیتی می‌پردازد.
وضعیت کنونی شبکه راه‌آهن افغانستان
شبکه راه‌آهن افغانستان هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد، اما پیشرفت‌های قابل‌توجهی در سال‌های اخیر، به‌ویژه تحت مدیریت طالبان، مشاهده شده است. خطوط ریلی موجود و در حال ساخت شامل موارد زیر هستند:
خط آهن خواف-هرات
این خط به طول ۲۲۵ کیلومتر، ایران را به ولایت هرات متصل می‌کند. فازهای اول و دوم این پروژه (تا ایستگاه روزنک) در سال ۲۰۲۰ تکمیل شده و فاز سوم (تا غوریان) در حال بهره‌برداری است. فاز چهارم (تا شهر هرات) در دست اجراست و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۶ تکمیل شود.
خط آهن ترمذ- حیرتان
این خط ۷۵ کیلومتری که در سال ۲۰۱۲ افتتاح شد و ازبکستان را به بندر خشک حیرتان در ولایت بلخ متصل می‌کند و دروازه اصلی تجارت دوجانبه با آسیای مرکزی است.
پروژه ترانس‌افغان
کریدور ریلی ۵۷۳ کیلومتری از ترمذ (ازبکستان) به مزارشریف، کابل و پیشاور (پاکستان) با هدف اتصال آسیای مرکزی به بنادر اقیانوس هند است.
خط آهن قندهار-هرات
پروژه‌ای به طول ۷۳۷.۵ کیلومتر که مطالعات تفصیلی آن در سال ۲۰۲۵ آغاز شده و قرار است ترکمنستان و ایران را از طریق افغانستان به پاکستان متصل کند.
خطوط در حال مطالعه
خطوط مزارشریف-هرات، اندخوی-شبرغان و زرنج-قندهار از دیگر پروژه‌های در دست بررسی هستند که هدف آن‌ها تقویت اتصال داخلی و منطقه‌ای است.
تا سال ۲۰۲۵، حدود ۳۰۰ کیلومتر خط آهن در افغانستان عملیاتی شده و بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر دیگر در مرحله برنامه‌ریزی یا اجرا قرار دارد.
این پروژه‌ها با همکاری کشورهای منطقه و سرمایه‌گذاری‌های خارجی در حال پیشرفت هستند.
چشم‌انداز تکمیل پروژه‌های راه‌آهن
تکمیل شبکه راه‌آهن افغانستان می‌تواند این کشور را از یک سرزمین محصور در خشکی به یک پل ارتباطی منطقه‌ای تبدیل کند.
چشم‌اندازهای کلیدی عبارتند از:
اتصال به بازارهای جهانی: کریدور ترانس‌افغان زمان ترانزیت کالا از آسیای مرکزی به بنادر پاکستان را از ۳۵ روز به ۱۰-۱۲ روز کاهش می‌دهد و هزینه‌های حمل‌ونقل را تا ۴۰٪ پایین می‌آورد.
توسعه بخش معدن: نبود زیرساخت‌های ریلی یکی از موانع اصلی صادرات مواد معدنی افغانستان، به‌ویژه سنگ آهن، بوده است. تکمیل خطوط ریلی می‌تواند صادرات معدنی این کشور را تا ۵ میلیارد دلار در سال افزایش دهد.
تقویت تجارت منطقه‌ای: با اتصال به کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب، افغانستان می‌تواند به بازار ۲ میلیارد نفری آسیای مرکزی و جنوبی دسترسی پیدا کند.
اشتغال‌زایی: پروژه‌های ریلی می‌توانند تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۱ میلیون فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم در افغانستان ایجاد کنند.
چشم‌انداز بلندمدت شامل اتصال افغانستان به شبکه‌های ریلی بین‌المللی مانند کریدور شمال-جنوب (از طریق ایران) و کریدور واخان (در طرح یک کمربند-یک راه چین) است که این کشور را به هاب ترانزیتی اوراسیا تبدیل خواهد کرد.
سرمایه‌گذاری‌های خارجی
پروژه‌های راه‌آهن افغانستان به دلیل هزینه‌های بالا و چالش‌های امنیتی به سرمایه‌گذاری‌های خارجی وابسته هستند. کشورهای زیر در این زمینه نقش کلیدی دارند:
ازبکستان: ازبکستان با سرمایه‌گذاری ۱.۵ میلیارد دلاری در کریدور ترانس‌افغان، رهبری این پروژه را بر عهده دارد. این کشور همچنین در توسعه خط ترمذ- حیرتان مشارکت داشته است.
ایران: ایران با سرمایه‌گذاری حدود ۴۰۰ میلیون دلار در خط خواف-هرات، به دنبال تقویت دسترسی به آسیای مرکزی و چین است.
چین: چین از طریق طرح یک کمربند-یک راه، علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های ریلی افغانستان، به‌ویژه در مسیر واخان، است. این کشور همچنین تعرفه‌های گمرکی برای ۹۸٪ کالاهای صادراتی افغانستان را حذف کرده که تجارت ریلی را تسهیل می‌کند.
روسیه و قزاقستان: این کشورها در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به کریدور ترانس‌افغان پیوسته‌اند و قصد دارند از طریق این مسیر به اقیانوس هند دسترسی پیدا کنند.
پاکستان: پاکستان با سرمایه‌گذاری در بخش‌های پایانی کریدور ترانس‌افغان، به دنبال تقویت بنادر خود به‌عنوان دروازه ورود به آسیای مرکزی است.
ترکمنستان: ترکمنستان در حال توسعه مسیرهای جایگزین برای کریدور ترانس‌افغان از طریق مرز خود با افغانستان است.
تا سال ۲۰۲۵، مجموع سرمایه‌گذاری‌های خارجی در پروژه‌های ریلی افغانستان به حدود ۳ میلیارد دلار رسیده و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار افزایش یابد.
با این حال، چالش‌هایی مانند ناامنی، تحریم‌ها و رقابت‌های ژئوپلیتیکی می‌توانند مانع جذب سرمایه بیشتر شوند.
قطعات کلیدی راه‌آهن قطعات زیر به دلیل اهمیت استراتژیک و اقتصادی در شبکه راه‌آهن افغانستان برجسته هستند:
مزارشریف- هرات: این خط ۶۸۰ کیلومتری، حلقه اتصال کریدور ترانس‌افغان و خط خواف-هرات است. تکمیل آن می‌تواند تجارت بین ایران، ازبکستان و پاکستان را تقویت کند.
حیرتان: بندر خشک حیرتان به‌عنوان دروازه اصلی ورود کالاها از آسیای مرکزی، نقش حیاتی در تجارت ریلی دارد. این بندر در سال ۲۰۲۴ حدود ۶۰٪ از واردات ریلی افغانستان را پردازش کرده است.
زرنج-قندهار: این خط ۵۰۰ کیلومتری، ایران را به جنوب افغانستان متصل می‌کند و دسترسی به بندر چابهار را تسهیل می‌کند.
کابل-پیشاور: بخش نهایی کریدور ترانس‌افغان که پایتخت افغانستان را به بنادر پاکستان متصل می‌کند و زمان ترانزیت به اقیانوس هند را کاهش می‌دهد.
این قطعات با ایجاد شبکه‌ای یکپارچه، نقش افغانستان را به‌عنوان پل ارتباطی بین مناطق مختلف آسیا تقویت می‌کنند.
نقش راه‌آهن در توسعه تجارت منطقه‌ای
راه‌آهن افغانستان با ایجاد زیرساخت‌های مدرن، تأثیرات عمیقی بر تجارت منطقه‌ای خواهد داشت:
کاهش هزینه‌های ترانزیتی: کریدور ترانس‌افغان هزینه‌های حمل‌ونقل را برای کشورهای آسیای مرکزی تا ۳۰-۴۰٪ کاهش می‌دهد و امکان رقابت با مسیرهای دریایی مانند کانال سوئز را فراهم می‌کند.
افزایش صادرات معدنی: دسترسی به بنادر ایران و پاکستان، صادرات سنگ آهن، مس و سایر مواد معدنی افغانستان را تا ۳ برابر افزایش خواهد داد.
تقویت یکپارچگی اقتصادی: اتصال آسیای مرکزی به آسیای جنوبی از طریق افغانستان، حجم تجارت دوجانبه را تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰ میلیارد دلار می‌رساند.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی: زیرساخت‌های ریلی، سرمایه‌گذاری در بخش‌های معدن، کشاورزی و صنعت را تشویق می‌کند و تولید ناخالص داخلی افغانستان را تا ۱۵٪ افزایش می‌دهد.
افغانستان همچنین با تسهیل تجارت محصولات کشاورزی مانند چلغوز، آجیل کاج (که در سال ۲۰۲۳ درآمدی ۱۵ میلیون دلاری برای این کشور داشت)، نقش خود را در زنجیره تأمین منطقه‌ای تقویت کرده است.
رقابت در اتصال به کریدورهای منطقه‌ای
راه‌آهن افغانستان در رقابت با سایر کریدورهای منطقه‌ای مانند کریدور شمال-جنوب (از طریق ایران)، کریدور زنگزور (ارمنستان-آذربایجان) و کریدور راه توسعه (عراق-ترکیه) قرار دارد.
نقاط قوت و چالش‌های این رقابت عبارتند از:
مزایا: کوتاه‌تر بودن مسیر ترانس‌افغان نسبت به کریدور شمال-جنوب (۵۷۳ کیلومتر در مقابل ۲۰۰۰+ کیلومتر).
دسترسی مستقیم به بنادر پاکستان و ایران، که هزینه‌های ترانزیت را کاهش می‌دهد.
حمایت گسترده کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند چین، روسیه و اتحادیه اروپا.
چالش‌ها: ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان که سرمایه‌گذاری‌ها را تهدید می‌کند.
رقابت ژئوپلیتیکی بین چین، هند و ایران برای نفوذ در کریدورهای ترانزیتی.
تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران که مسیرهای جایگزین از طریق پاکستان را جذاب‌تر می‌کند.
کریدور ترانس‌افغان با اتصال به کریدور شمال-جنوب و طرح یک کمربند-یک راه، می‌تواند به‌عنوان مکمل این مسیرها عمل کند و از تضعیف آن‌ها جلوگیری کند.
نتیجه‌گیری
شبکه راه‌آهن افغانستان با پروژه‌های کلیدی مانند ترانس‌افغان و خواف-هرات در آستانه تبدیل این کشور به هاب ترانزیتی منطقه‌ای قرار دارد. سرمایه‌گذاری‌های خارجی از کشورهای ازبکستان، ایران، چین و روسیه، همراه با پیشرفت‌های زیرساختی، چشم‌انداز روشنی برای تکمیل این پروژه‌ها تا سال ۲۰۳۰ ایجاد کرده است.
این شبکه نه‌تنها اقتصاد افغانستان را از طریق صادرات معدنی و اشتغال‌زایی تقویت می‌کند، بلکه با کاهش هزینه‌ها و زمان ترانزیت، تجارت منطقه‌ای را متحول خواهد کرد.
با این حال، موفقیت این پروژه‌ها به مدیریت چالش‌های امنیتی، هماهنگی بین‌المللی و رقابت استراتژیک با سایر کریدورها بستگی دارد.
