ایراف، بر اساس گزارش وزارت صنعت و تجارت طالبان درباره وضعیت کنونی صادرات افغانستان در سال ۲۰۲۴، مجموع معاملات تجاری افغانستان به ۱۲.۴۲ میلیارد دلار رسید که از این میزان، ۱.۸۰۳ میلیارد دلار صادرات و ۱۰.۶۱۹ میلیارد دلار واردات بوده است. با این حال، گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد که صادرات افغانستان از ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۴ نسبت به دوره مشابه سال قبل ۱۴ درصد کاهش یافته است.
مهم‌ترین اقلام صادراتی افغانستان شامل زغال‌سنگ، محصولات کشاورزی (مانند انگور، کشمش، زعفران، و جلغوزه)، منسوجات، و پنبه است. با این حال، کاهش تقاضا برای زغال‌سنگ، به‌ویژه در پاکستان، تأثیر منفی قابل‌توجهی بر درآمدهای صادراتی داشته است. برای مثال، صادرات زغال‌سنگ به پاکستان در سال ۲۰۲۴ با کاهش ۷۱ درصدی به ۶۱ میلیون دلار رسید، در حالی که در سال قبل این رقم ۲۰۹ میلیون دلار بود.
چالش‌های کلیدی در صادرات
عدم مشروعیت سیاسی طالبان
عدم به‌رسمیت‌شناخته شدن طالبان توسط جامعه جهانی یکی از موانع اصلی توسعه تجارت خارجی افغانستان است. تحریم‌های بانکی و مسدود شدن دارایی‌های بانک مرکزی افغانستان دسترسی به سیستم بانکی بین‌المللی و ذخایر ارزی خارجی را محدود کرده است. این وضعیت باعث کاهش اعتماد شرکای تجاری و سرمایه‌گذاران خارجی شده و مسیر ورود و خروج کالا، خدمات، و فناوری را دشوار کرده است. به گفته تحلیلگران، آینده اقتصادی افغانستان به شدت به کسب مشروعیت بین‌المللی وابسته است، در غیر این صورت، تحریم‌ها منجر به کاهش درآمد، افزایش تورم، و گسترش فقر خواهد شد.
تحریم‌های بانکی و ارزی
مسدود شدن ذخایر ارزی و محدودیت‌های بانکی، نقل‌وانتقال مالی برای صادرکنندگان را دشوار کرده است. این مسئله باعث شده که تجار افغان نتوانند به راحتی پرداخت‌های بین‌المللی را انجام دهند یا به بازارهای جدید دسترسی پیدا کنند. کاهش ارزش افغانی در برابر برخی ارزها، مانند دلاردر سال جاری، نیز هزینه‌های تجارت را افزایش داده است.
تنش‌های سیاسی و امنیتی منطقه‌ای
تنش‌های سیاسی و امنیتی در منطقه، به‌ویژه روابط پرتنش با پاکستان، یکی از بزرگ‌ترین موانع صادرات افغانستان است. بسته شدن مکرر گذرگاه‌های مرزی، مانند تورخم و سپین‌بولدک، به دلیل اختلافات سیاسی و امنیتی، به توقف کامیون‌های صادراتی تا ۲۰ روز منجر شده و محصولات کشاورزی فاسدشدنی مانند انگور و انار را غیرقابل‌فروش کرده است. برای مثال، در تابستان ۲۰۲۴، پاکستان به بهانه مسائل امنیتی، تعرفه‌های جدیدی بر میوه‌های تازه افغانستان اعمال کرد، که قیمت‌ها را در بازار پاکستان افزایش داد و رقابت‌پذیری صادرکنندگان افغان را کاهش داد.
علاوه بر این، تنش‌های منطقه‌ای، مانند رقابت هند و پاکستان، مسیرهای ترانزیتی به بازارهای بزرگ مانند هند را غیرقابل‌پیش‌بینی کرده است. ناامنی در مناطق مرزی، به‌ویژه حملات گروه‌های افراطی مانند داعش-خراسان، نیز امنیت مسیرهای تجاری را تهدید می‌کند. به گفته عبدالنصیر رشتیا، کارشناس اقتصادی «ناامنی‌های مرزی و رقابت‌های ژئوپلیتیک، افغانستان را از تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیتی منطقه‌ای بازمی‌دارند.» این تنش‌ها نه‌تنها صادرات را محدود کرده‌اند، بلکه اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی به بازار افغانستان را کاهش داده‌اند.
کاهش تقاضای جهانی و مشکلات لجستیکی
محدودیت‌های زیرساختی و لجستیکی یکی از اصلی‌ترین موانع توسعه صادرات افغانستان است. نبود سردخانه‌های استاندارد، به‌ویژه در ولایت‌های کشاورزی مانند قندهار و هلمند، باعث فاسد شدن محصولات فاسدشدنی قبل از رسیدن به بازار می‌شود. کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز چالش دیگری است. افغانستان فاقد شبکه راه‌آهن مدرن است و جاده‌های موجود اغلب در وضعیت نامناسبی قرار دارند. هزینه‌های حمل‌ونقل، که گاهی تا ۴۰ درصد ارزش محصولات را تشکیل می‌دهند، رقابت‌پذیری کالاهای افغانی را کاهش داده است. برای مثال، انتقال زعفران از هرات به بازارهای اروپایی از طریق مسیرهای زمینی و بندر کراچی، هزینه‌های لجستیکی را به شدت افزایش می‌دهد. پروژه‌های منطقه‌ای مانند راه‌آهن مزارشریف-هرات، که می‌توانست این مشکلات را کاهش دهد، به دلیل ناامنی و کمبود بودجه پیشرفت محدودی داشته‌اند.
صنایع دستی، مانند فرش دستباف، نیز از نبود امکانات فرآوری رنج می‌برند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که کمبود کارخانه‌های شستشو و قیچی با ظرفیت بالا، همراه با هزینه‌های بالای حمل‌ونقل، صادرات فرش را محدود کرده است. به دلیل این محدودیت‌ها، بسیاری از فرش‌های افغانی با نام کشورهای دیگر، مانند پاکستان، صادر می‌شوند، که به کاهش درآمد صادراتی منجر شده است.
محدودیت‌های داخلی طالبان
چالش‌های اقتصادی و اجتماعی داخلی، از جمله فقر، بیکاری، و محدودیت‌های جنسیتی، تأثیر منفی بر صادرات داشته‌اند. این سطح از فقر، تولید داخلی را کاهش داده و توانایی خانوارها برای مشارکت در فعالیت‌های صادراتی را محدود کرده است.
محدودیت‌های طالبان بر زنان، که مشارکت آن‌ها در بخش‌های کشاورزی و صنایع دستی (مانند تولید زعفران و فرش‌بافی) را به شدت کاهش داده، ضربه بزرگی به صادرات وارد کرده است. گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که محدودیت‌های جنسیتی، سرمایه انسانی نیمی از جمعیت را از اقتصاد حذف کرده و بازده اقتصادی را کاهش داده است. بیکاری گسترده، به‌ویژه در میان جوانان (۵۵ درصد جمعیت بین ۱۵ تا ۶۵ سال)، نیز به کاهش نیروی کار در بخش‌های صادراتی منجر شده است.
وابستگی به کشورهای همسایه و رقابت منطقه‌ای
وابستگی شدید افغانستان به کشورهای همسایه، به‌ویژه پاکستان و ایران، برای دسترسی به مسیرهای ترانزیتی و بازارها، صادرات را آسیب‌پذیر کرده است. پاکستان، که ۴۵ درصد صادرات افغانستان را جذب می‌کند، از طریق بندر کراچی دروازه اصلی دسترسی به بازارهای جهانی است. با این حال، سیاست‌های سختگیرانه تجاری پاکستان، مانند افزایش مالیات و بستن مرزها، صادرات را مختل کرده است.
ایران نیز نقش مهمی در صادرات افغانستان دارد، به‌ویژه از طریق بندر چابهار، که به‌عنوان جایگزینی برای کراچی توسعه یافته است. رقابت منطقه‌ای، به‌ویژه بین ایران، پاکستان، و هند، مسیرهای ترانزیتی را پیچیده کرده است. برای مثال، تنش‌های هند و پاکستان، دسترسی افغانستان به بازار هند را از طریق بندر واگه محدود کرده است.
رقابت کشورهای همسایه برای نفوذ در افغانستان نیز چالش ایجاد کرده است. چین، با علاقه به منابع معدنی مانند لیتیوم، روابط تجاری خود را با طالبان تقویت کرده و در سال ۲۰۲۴ قراردادهایی برای استخراج معادن امضا کرده است. این رقابت، اگرچه فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری فراهم می‌کند، اما به دلیل نبود سیاست‌گذاری منسجم داخلی، اغلب به نفع کشورهای خارجی تمام می‌شود و افغانستان از ارزش افزوده واقعی محروم می‌ماند.
فرصت‌ها و راهکارهای پیشنهادی
با وجود چالش‌ها، افغانستان پتانسیل‌هایی برای بهبود صادرات دارد که با رفع موانع می‌توانند محقق شوند:
تقویت دیپلماسی اقتصادی: مذاکرات با کشورهای همسایه، به‌ویژه پاکستان و ایران، برای کاهش تعرفه‌ها و تسهیل تجارت مرزی ضروری است. همکاری با چین، که معافیت‌های تعرفه‌ای برای محصولات کشاورزی افغانستان ارائه کرده، می‌تواند بازارهای جدیدی باز کند.
اصلاحات نهادی: ایجاد یک شورای ملی صادرات با حضور نمایندگان وزارت صنعت و تجارت، اتاق بازرگانی، و بخش خصوصی می‌تواند هماهنگی سیاست‌ها را بهبود بخشد. کاهش فساد از طریق شفافیت در قراردادها و نظارت بین‌المللی نیز ضروری است.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت: توسعه سردخانه‌ها، جاده‌ها، و راه‌آهن (مانند پروژه مزارشریف-هرات) می‌تواند هزینه‌های لجستیکی را کاهش دهد. برای مثال، سرمایه‌گذاری در سردخانه‌ها می‌تواند ضایعات محصولات کشاورزی را تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
رفع محدودیت‌های جنسیتی: رفع محدودیت‌های طالبان بر زنان و حمایت از مشارکت آن‌ها در بخش‌های کشاورزی و صنایع دستی می‌تواند تولید و صادرات را تقویت کند. برنامه‌های آموزشی برای زنان در تولید زعفران و فرش‌بافی می‌توانند اشتغال‌زایی کنند.
تنوع‌بخشی به بازارها: افزایش تجارت با قزاقستان، ازبکستان، و هند از طریق بندر چابهار می‌تواند وابستگی به پاکستان را کاهش دهد.
مقابله با تحریم‌ها: همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برای ایجاد کانال‌های مالی امن می‌تواند نقل‌وانتقال پول را تسهیل کند.
توسعه اقتصاد سبز: سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند پروژه‌های خورشیدی در هرات، می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد و رقابت‌پذیری محصولات را افزایش دهد.
جمع بندی
طالبان اقداماتی نظیر برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی، تسهیل صادرات خشکبار، و ایجاد دهلیزهای هوایی (مانند صادرات جلغوزه به چین) را برای رونق تجارت انجام داده‌اند. با این حال، تحلیلگران معتقدند که بدون مکانیسم‌های بنیادی و بلندمدت، مانند کسب مشروعیت بین‌المللی، عادی‌سازی خدمات بانکی، و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، این تلاش‌ها کافی نخواهد بود. بانک جهانی تأکید دارد که مشارکت زنان، حفظ ثبات ارزی، و بهبود آموزش و مراقبت‌های بهداشتی برای احیای اقتصاد ضروری است.
