در جهان امروز، مسائل گوناگونی همچون محیط زیست، اقتصاد، انرژی و آب، پیوندی ناگسستنی با حوزه‌ی سیاست خارجی پیدا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که این دو مولفه لازم و ملزوم یکدیگرند. در واقع، با توجه به تغییرات اقلیمی در بسیاری از نقاط جهان، کمبود منابع آبی به یک معضل جدی برای کشورها تبدیل شده و چالش‌های زیادی را میان کشورهای بالادست و پایین‌دست به وجود آورده است.
دیپلماسی آب مهم‌ترین راهبرد کشورها برای رفع نیاز و خروج از بحران
به بیان دیگر، دسترسی مطمئن و سالم به آب، اهمیتی حیاتی در دستیابی به امنیت غذایی، اقتصادی و بهداشتی دارد و «دیپلماسی آب» به عنوان مهم‌ترین راهبرد کشورها برای رفع نیاز و خروج از بحران شناخته می‌شود. البته نباید فراموش کرد که معضل آبی راه‌حل یک‌شبه و معجزه‌آسا ندارد، بلکه نیازمند برنامه‌ای بلندمدت است. در این راستا، توجه به آب‌های فرامرزی، تجارت آب مجازی، و صادرات و واردات هوشمند بر مبنای میزان آب‌بری کالاهای تولیدی، همچنین کشت فراسرزمینی در قالب دیپلماسی آب، امری ضروری است. در واقع، آب کالایی راهبردی است و چه بسا راهبردی‌تر از هر کالای دیگر؛ چراکه بدون آن، امکان تولید بسیاری از کالاها یا رفع نیازها ممکن نخواهد بود.
متأسفانه، بحران آب از محوری‌ترین چالش‌هایی است که امروز بسیاری از کشورهای منطقه، همسایگان در غرب آسیا و آسیای مرکزی با آن مواجه هستند. نمونه‌های فراوانی در این زمینه وجود دارد، از معاهده هیرمند میان ایران و افغانستان در مسئله آب گرفته تا حقآبه ارس و موضوعات مرتبط با ایجاد کانال قوش تپه که مشخصاً کشورهایی مانند قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان را درگیر می‌کند.
معاهده هیرمند؛ افغانستان ملزم به تامین حقآبه ایران است
در مسئله آب میان ایران و افغانستان، طبق معاهده هیرمند، افغانستان ملزم به تامین حقآبه ایران است. این معاهده صراحتاً بیان می‌کند که افغانستان نباید اقدامی انجام دهد که ایران را از حقآبه رود هیرمند محروم سازد. با این حال، طی سال‌های متمادی شاهد بوده‌ایم که این موضوع به تنش و چالش جدی میان دو کشور منجر شده و دولت‌های مستقر در کابل به بهانه‌های مختلف از تامین حقآبه ایران سرباز زده‌اند. اگرچه دلایلی مانند تغییرات آب و هوایی یا کمبود بارش‌ها مطرح شده، اما واقعیت مسئله چیز دیگری است.
در سال ۱۴۰۲ نیز چالش جدی بر سر تامین حقآبه هیرمند میان تهران و کابل به وجود آمد. مقامات حکومت طالبان، ضمن بیان پایبندی خود به معاهده، کارشکنی‌های بسیاری در این زمینه انجام دادند که واکنش جدی مقامات جمهوری اسلامی ایران را در پی داشت. با این وجود، اخیراً امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه طالبان، که برای شرکت در مجمع گفت‌وگوی تهران در ایران حضور داشت، اظهار کرد که از وضعیت خشکسالی در سیستان و بلوچستان ناراحت هستند و وظیفه شرعی خود می‌دانند که آب را به مردم برسانند. او در پاسخ به سوالی درباره پایبندی به معاهده هیرمند، گفت: «اگر این قرارداد هم نبود ما به این وظیفه عمل می‌کردیم و در جریان سفر آقای عراقچی به افغانستان نیز بر این موضوع تاکید کردیم.»
احداث کانال قوش تپه؛ مهم‌ترین نگرانی آبی کشورهای‌آسیای مرکزی
احداث کانال قوش تپه، یکی دیگر از چالش‌های آبی است که امروزه کشورهای آسیای مرکزی بیشتر با آن مواجه هستند و با مخالفت شدید کشورهایی چون قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان روبرو شده است. گفته می‌شود ساخت این کانال که در شمال افغانستان بر روی رودخانه آمودریا در حال انجام است، می‌تواند به طرز چشمگیری کشورهای آسیای مرکزی را با مشکل کمبود آب مواجه کند.
«شوکت میرضیایف»، رئیس‌جمهور ازبکستان، پیش‌تر نسبت به احداث کانال قوش تپه ابراز نگرانی کرده و تاکید داشته است که این کانال آبی در افغانستان می‌تواند موجب تغییرات اقلیمی در منطقه آسیای مرکزی شود. او ضمن تاکید بر همکاری و بهره‌برداری مشترک از منابع آبی، از سیاست‌های حکومت جدید افغانستان انتقاد کرده که هیچ تعهدی با کشورهای آسیای مرکزی ندارند. رئیس‌جمهور ازبکستان پیشنهاد کرده که این موضوع در چارچوب گفت‌وگوهای منطقه‌ای بررسی شود.
همچنین، اخیراً سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان، در نشست مجمع گفت‌وگوی تهران به مسئله آب اشاره کرد و گفت: «متاسفانه نارسایی‌ها و استفاده ناعادلانه از آب باعث ایجاد مشکلاتی شده است و این موضوع به طور مستقیم بر زندگی مردم و محیط زیست تاثیر می‌گذارد و در آینده مشکلات مربوط به کمبود آب و استفاده از منابع آب در عرصه منطقه‌ای و جهانی افزایش پیدا می‌کند و باید در این ارتباط چاره‌اندیشی کرد.»
همچنین، گفته می‌شود اخیراً نشستی در خصوص امنیت آبی و استفاده فرامرزی از آب در قزاقستان با حضور کشورهای آسیای مرکزی و از جمله افغانستان برگزار شد. در این نشست، «اسلان عبدالرحیم‌اف»، معاون وزیر منابع آب قزاقستان، با اشاره به اینکه کشورش مرز مستقیم با افغانستان ندارد، تاکید کرد که تاثیرات غیرمستقیم اجرای این پروژه می‌تواند امنیت آبی در سراسر منطقه را با چالش مواجه کند.
متاسفانه جمهوری اسلامی ایران در این کنفرانس بین‌المللی حضور نداشته است. اما با توجه به اینکه کشورهای منطقه و همچنین کشورهای آسیای مرکزی نسبت به بحران آب ابراز نگرانی کرده‌اند، ایران نیز نسبت به این مسائل حساس بوده و انتظار می‌رود در قالب «دیپلماسی آب» با مشارکت در این‌گونه نشست‌ها، نقش فعال و پویایی داشته باشد.
تقویت همکاری‌های منطقه‌ای؛ راهکاری منطقی برای برون رفت از بحران آب
با توجه به اهمیت مسائل مرتبط با آب و تأکید اکثر کشورهای منطقه بر یافتن راه‌حلی برای برون‌رفت از این بحران، انتظار می‌رود کشورها با رویکرد همکاری‌های منطقه‌ای و در چارچوب تدوین برنامه‌های مشترک، تحرک پویایی در دیپلماسی خود داشته باشند. زیرا امنیت آبی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشورهاست و بی‌توجهی به آن پیامدهای بسیار زیان‌باری خواهد داشت.
طی سال‌های اخیر، مدیریت منابع آبی، به ویژه با توجه به خشکسالی‌هایی که کشورها را تهدید می‌کند، به یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها تبدیل شده است. همین مسئله کشورها را ناگزیر کرده تا با در نظر گرفتن این واقعیت، گفت‌وگوهایی را در چارچوب لزوم همکاری‌های منطقه‌ای و یا به طور مشخص‌تر «دیپلماسی آب» دنبال کنند.
کاملاً واضح است که دیپلماسی آب به عنوان سازوکار دستگاه سیاست خارجی برای مدیریت بحران آب، ممکن است با چالش‌های زیادی روبرو شود. اما باید با اتخاذ یک استراتژی مطلوب در حوزه آب، چارچوب کلی در این زمینه تبیین شده و از ظرفیت نهادهای مؤثر در زمینه آب استفاده شود تا با همگرایی قوی‌تر بر بحران آب غلبه شود.
استفاده از ظرفیت دیپلماسی آبی؛ پیامدهای ناشی از بحران آب را کاهش می‌دهد
با توجه به نقش حیاتی آب و توزیع نامتوازن آن در بسیاری از مناطق، همچنین مشترک بودن برخی حوضه‌های آبریز، ضروری است کشورها از ابزار دیپلماسی و ظرفیت‌های آن برای تقویت همکاری‌ها و دستیابی به راه‌حلی پایدار بهره ببرند. زیرا اگر دیپلماسی در حوزه آبی تقویت شده و همکاری‌های منطقه‌ای در این چارچوب گسترش یابد، ضمن حفظ امنیت آبی، می‌تواند از بروز آسیب‌ها، پیامدهای ناشی از کمبود منابع آبی یا تنش‌های بحران‌زا جلوگیری کند.
در واقع، منابع آبی مشترک نقش و تأثیر بسزایی در برقراری دوستی و پیشبرد همکاری‌های مشترک میان کشورها داشته‌اند. با این حال، تغییرات اقلیمی و پروژه‌های دارای اثرات منفی می‌توانند منجر به افزایش چالش‌ها در سطح منطقه شوند. اما همکاری و تعامل میان کشورهای منطقه، رفاه و آسایش مردم را به دنبال خواهد داشت. همچنین، دیپلماسی آب می‌تواند در قالب شبکه‌ای از همکاری‌ها، به بهبود روابط میان کشورها کمک کرده و از منازعات احتمالی پیشگیری کند.
