ایران، به‌عنوان یکی از همسایگان بزرگ افغانستان و با توجه به روابط دیرینه و موقعیت جغرافیایی خود، در پی بهره‌برداری از این منابع است. اما با وجود این فرصت‌ها، ایران با چالش‌های بزرگی در مسیر سرمایه‌گذاری در معادن افغانستان روبه‌رو است. مسائل امنیتی، نبود زیرساخت‌های مناسب، فساد گسترده، رقابت شدید با کشورهای دیگر مانند چین و کمبود نیروی کار ماهر، تنها بخشی از موانع پیش‌روی ایران در این زمینه است. در این گزارش، به بررسی این موانع و چالش‌ها پرداخته خواهد شد و راهکارهایی برای غلبه بر آن‌ها ارائه می‌شود تا ایران بتواند از این فرصت‌های معدنی به‌طور مؤثر بهره‌برداری کند.
زیرساخت‌های ضعیف
یکی از بزرگترین چالش‌ها، عدم وجود زیرساخت‌های مناسب در افغانستان است. بسیاری از معادن در مناطق دورافتاده و با دسترسی محدود به جاده‌های مناسب، شبکه‌های برق و آب قرار دارند. کمتر از ۲۰ درصد از جاده‌های افغانستان آسفالت شده‌اند، که دسترسی به معادن دورافتاده را بسیار دشوار می‌کند. این چالش‌ها سبب می‌شود هزینه حمل‌ونقل مواد معدنی تا ۴۰ درصد بیشتر از میانگین منطقه‌ای باشد، در حال حاضر، بسیاری از معادن افغانستان از دسترسی کافی به شبکه برق و آب به عنوان منابع اصلی برای استخراج رنج می‌برند. طبق آمار بانک جهانی در سال 2022، تنها ۳۳ درصد از جمعیت افغانستان به شبکه برق دسترسی دارند، که این مسئله برای بسیاری از پروژه‌های معدنی در مناطق دورافتاده تبدیل به یک مانع بزرگ شده است وهمچنین باعث افزایش هزینه‌های عملیاتی و کاهش بازده سرمایه‌گذاری می‌شوند.
نبود نیروی کار ماهر و آموزش‌دیده
با وجود فارغ‌التحصیلان زیاد در رشته‌های معدن و زمین‌شناسی در افغانستان، تعداد کمی از آن‌ها مهارت‌های لازم برای فعالیت در این بخش را دارند.
طبق گزارش‌های منتشر شده، در سال ۲۰۱۷ از ۴۰۰ فارغ‌التحصیل رشته‌های معدنی، تنها ۱۳ نفر در صنعت معدن مشغول به کار شدند. این شکاف مهارتی در افغانستان، مخصوصاً در مناطق دورافتاده، باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌ها تا ۳۰ درصد در برخی پروژه‌ها منجر می‌شود. ایران، برای ورود به بازار معادن افغانستان، نیازمند نیروی کار ماهر است که باید به صورت فوری بر برنامه‌های آموزشی و توسعه نیروی انسانی در افغانستان متمرکز شود.
چالش‌های امنیتی و سیاسی
یکی از مهمترین مشکلات موجود در افغانستان، وضعیت ناپایدار امنیتی است. گروه‌های تروریستی مانند داعش به طور مداوم در مناطق مختلف افغانستان حضور دارند و امنیت سرمایه‌گذاری خارجی را تهدید می‌کنند. به‌علاوه، تغییرات مداوم سیاسی و ناآرامی‌های داخلی در افغانستان موجب عدم ثبات قانونی در بخش معدن و اقتصاد کشور شده است. ایران باید راهکارهایی برای مدیریت این خطرات پیدا کند و مطمئن شود که قراردادهای اقتصادی و معدنی آن‌ها در برابر این بحران‌های امنیتی و سیاسی مصون هستند، همچنین برطبق شاخص جهانی صلح، افغانستان در سال ۲۰۲۴ در میان ۱۶۳ کشور در رده صد و شصتم قرار دارد. این نشان می‌دهد که محیط سرمایه‌گذاری بسیار پرریسک است. گزارش‌ها حاکی از آن است که بیش از ۷۰درصد مناطق معدنی با حضور گروه‌های مسلح روبرو هستند و بسیاری از آن‌ها منابع مالی خود را از استخراج غیرقانونی تأمین می‌کنند.
فساد و نبود شفافیت
یکی از معضلات اساسی در افغانستان، فساد در بخش‌های مختلف اقتصادی است که به ویژه در بخش معدن پررنگ است. استخراج غیرقانونی معادن و نبود نظارت شفاف از سوی دولت باعث شده است که درآمدهای معدنی به صورت ناعادلانه توزیع شوند و تنها گروه‌های خاصی از آن بهره‌مند شوند. این فساد می‌تواند بر اعتبار سرمایه‌گذاران خارجی و به‌ویژه ایران که در تلاش برای ایجاد روابط اقتصادی با افغانستان است، تأثیر منفی بگذارد. همچنین، نبود یک سیستم نظارتی مؤثر باعث می‌شود که بسیاری از منابع معدنی افغانستان به صورت غیرقانونی استخراج و صادر شوند و درآمدهای آن به جای توسعه زیرساخت‌ها و خدمات عمومی، به جیب دلالان و سودجویان می‌رود. سازمان شفافیت بین‌الملل در گزارش تازۀ خود برای سال ۲۰۲۴ اعلام کرده که افغانستان در میان ۱۸۰ کشور، در جایگاه ۱۶۵ قرار گرفته است. همچنین، طبق گزارش موسسهSIGAR، در سال‌های گذشته بیش از ۸۰درصد از قراردادهای معدنی به صورت غیررقابتی اعطا شده‌اند، که منجر به سوءاستفاده و فساد گسترده شده است.
رقابت با سایر کشورها
چین یکی از بزرگترین سرمایه‌گذاران خارجی در معادن افغانستان است که در سال‌های اخیر برای بهره‌برداری از معدن مس عینک قراردادی را با طالبان امضا کردکه برطبق آن در مرحله اول مبلغ ۲ میلیارد و ۸۹۸ میلیون دلار را در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده و بعدا این سرمایه‌گذاری به پنج میلیارد دلار افزایش یافت. این پروژه شامل ساخت راه‌آهن، کارخانه ذوب و تأسیسات جانبی نیز می‌شود. این قراردادها، ایران را با رقابت جدی برای دستیابی به منابع معدنی افغانستان روبرومی کند. در حالی که ایران می‌تواند از موقعیت جغرافیایی خود برای بهره‌برداری از منابع معدنی افغانستان استفاده کند، اما رقابت با چین و سایر بازیگران جهانی باعث می‌شود که فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای ایران محدود شود. علاوه بر چین، کشورهایی مانند هند، پاکستان و ترکیه نیز مذاکراتی برای ورود به بازار معدنی افغانستان انجام داده‌اندکه این می‌تواند بر سهم ایران در این بازار تأثیر منفی بگذارد.
مقررات و قوانین پیچیده
هرچند افغانستان دارای منابع معدنی گسترده‌ای است، اما قوانین و مقررات معدنی در این کشور هنوز به طور کامل تنظیم نشده است و بسیاری از این قوانین به دلیل تغییرات سیاسی و اقتصادی در طول سال‌ها تغییر کرده‌اند. این ناپایداری‌های قانونی باعث شده که شرایط برای سرمایه‌گذاران خارجی مانند ایران سخت شود و نتوانند به طورمؤثر در این بازار سرمایه‌گذاری کنند. به طور خاص، قوانین مربوط به استخراج و بهره‌برداری از منابع معدنی هنوز به اندازه کافی شفاف و معتبر نیستند که بتوانند تضمین‌کننده سودآوری و پایداری پروژه‌های سرمایه‌گذاری باشند. قوانین فعلی افغانستان در زمینه معادن، بر اساس قانون مصوب سال ۲۰۱۴ هستند، اما با توجه به تغییرات حاکمیتی، اجرای این قوانین بسیار محدود شده است. به گفته اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان، بیش از ۶۰درصد از پروژه‌های معدنی در دو سال گذشته با تعلیق یا لغو روبرو بوده‌اندکه این نشانه‌ای از بی‌ثباتی حقوقی است.
نتیجه‌گیری
با وجود پتانسیل‌های فراوان معدنی افغانستان، این کشور هنوز با مشکلات و چالش‌های متعددی روبرو است که مانع از بهره‌برداری کامل از این منابع می‌شود. ایران می‌تواند با توسعه همکاری‌های فنی و اقتصادی و حمایت از پروژه‌های آموزشی و توسعه نیروی کار در افغانستان، به طور مؤثر از این منابع بهره‌برداری کند. همچنین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تلاش برای مبارزه با فساد و ارتقاء امنیت در پروژه‌های معدنی از ضروریات برای موفقیت در این عرصه است. در نهایت، ایران می تواند با اتخاذ سیاست‌های استراتژیک و همکاری‌های منطقه‌ای، گام‌های مؤثری برای موفقیت در بازار معادن افغانستان بردارد و از فرصت‌های موجود بهره‌برداری کند.
