در عصر حاضر در اثر پیشرفت علم و فناوری و گسترش تجارت و ترانزیت بین‌المللی، اقتصاد کشورها به‌صورت گسترده با هم تنیده و وابسته‌اند. هر اتفاق حتی کوچک در عرصه بین‌الملل می‌تواند کشورهای زیادی را متأثر کند. تنش‌های سیاسی و امنیتی هند و پاکستان در روزهای اخیر به‌صورت چشمگیر تشدید یافته و منجر به برخورد نظامی نیز شده است. این تنش‌ها می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر اقتصاد شرکای تجاری و اقتصادی این کشورها به‌خصوص اقتصاد افغانستان داشته باشد.
هند و پاکستان از نگاه اقتصادی دو کشور نوظهور و درحال‌توسعه در جنوب آسیا هستند و از جمله کشورهای مهم و قدرتمند سازمان همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا (SAARC [1]) به شمار می روند.
کشور هند در سال 2023 [1] با داشتن ۱٫۴۳ میلیارد نفر جمعیت، ۲۸٫۱ درصد رشد سرمایه‌گذاری داخلی (تشکیل سرمایه داخلی [2]) به رشد اقتصادی ۶٫۷ درصدی دست یافته است. در همین سال میزان تولیدات ناخالص داخلی(GDP [3]) ۳٫۵۷ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۳، بزرگ‌ترین اقتصاد جنوب آسیا و پنجمین اقتصاد بزرگ جهان محسوب می‌شود. درآمد سرانه مردم این کشور در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۴۸۰ دلار و حجم تجارت خارجی آن در همین سال بالغ بر ۷۷۰٫۱۸ میلیارد دلار آمریکا بوده است که شامل ۴۳۷٫۱۰ میلیارد دلار صادرات و ۸۹۲٫۱۸ میلیارد دلار واردات با کسری تجاری ۱۲۲ میلیارد دلاری است.
از طرف دیگر، اقتصاد در حال توسعه پاکستان نیز یکی از اقتصادهای نوظهور در جنوب آسیا محسوب می‌شود. با وجود اینکه اقتصاد پاکستان در سالهای اخیر به دلیل بی‌ثباتی‌های نسبی سیاسی و امنیتی با رکود و تورم بالا دست و پنجه نرم کرده است، اما در منطقه جنوب آسیا، با توجه به تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه، از یک اقتصاد قابل توجه برخوردار است. جمعیت پاکستان در سال 2023 حدود 241.5 میلیون نفر گزارش شده و نرخ رشد سرمایه‌گذاری داخلی آن 16.2 درصد بوده، اما رشد اقتصادی این کشور در همین سال منفی 0.5 درصد ثبت شده است. تولید ناخالص داخلی (GDP) پاکستان در سال 2023 بالغ بر 338.37 میلیارد دلار آمریکا و دومین اقتصاد بزرگ جنوب آسیا بوده است. درآمد سرانه مردم پاکستان در سال 2023 حدود 1365 دلار و حجم تجارت خارجی آن در همین سال شامل 30 میلیارد دلار صادرات و 54.8 میلیارد دلار واردات با کسری تجاری حدود 24.8 میلیارد دلار بوده است.
با توجه به آمارها و اطلاعات فوق، درمی‌یابیم که هند و پاکستان در منطقه جنوب آسیا به لحاظ اقتصادی از کشورهای مهم و تأثیرگذار منطقه می‌باشند. هر رخداد سیاسی، امنیتی و طبیعی که باعث رکود و بحران اقتصادی در این کشورها شود، قطعاً اثر معنادار و چشمگیری بر اقتصاد این منطقه خواهد گذاشت. هند و پاکستان در سال ۲۰۲۳ هر کدام به ترتیب ۱۱۷۰ میلیارد دلار و ۸۵ میلیارد دلار در تجارت جهانی سهم داشته‌اند. این آمارها جایگاه و اهمیت این کشورها را در اقتصاد جهانی نشان می‌دهد. بنابراین، تشدید تنش‌های اخیر می‌تواند منجر به رکود و حتی بحران اقتصادی در هر دو کشور شود؛ زیرا این تنش‌ها سبب کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، تغییر جهت منابع تولیدی از تولید کالاهای تجاری به تولید تجهیزات جنگی و نظامی، و افزایش نرخ تورم به دلیل کاهش تولید در هر دو کشور می‌گردد. در نتیجه، رکود اقتصادی این دو کشور، تمامی شرکای تجاری آن‌ها را متضرر و تحت تأثیر قرار خواهد داد. در این پژوهش، تأثیر تشدید تنش‌های اخیر هند و پاکستان بر اقتصاد افغانستان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
افغانستان یکی از کشورهای جنوب آسیا و عضو سازمان سارک (SAARC) است که در طول سالهای اخیر مراودات سیاسی، اقتصادی، ترانزیتی و تجاری با هند و پاکستان داشته است. این دو کشور جنوب آسیا از شرکای اقتصادی بزرگ افغانستان به شمار می‌روند. حجم صادرات و واردات افغانستان با هند و پاکستان طی سالهای ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ به شرح زیر است:
جدول ۱: تجارت افغانستان با پاکستان و هند طی سالهای ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳
ارقام به میلیون دلار آمریکا و درصد از کل صادرات
| سال | واردات از پاکستان | واردات از هند | صادرات به پاکستان | صادرات به هند | سهم از کل صادرات به پاکستان | سهم از کل صادرات به هند |
| ۲۰۱۹ | ۱٬۲۰۰ | ۸۹۰ | ۳۵۰ | ۴۸۰ | ~۲۵٪ | ~۳۵٪ |
| ۲۰۲۰ | ۱٬۱۰۰ | ۷۵۰ | ۲۸۰ | ۴۲۰ | ~۲۲٪ | ~۳۷٪ |
| ۲۰۲۱ | ۹۰۰ | ۵۰۰ | ۲۱۰ | ۳۹۰ | ~۱۸٪ | ~۴۰٪ |
| ۲۰۲۲ | ۸۰۰ | ۴۰۰ | ۲۴۰ | ۵۱۰ | ~۲۱٪ | ~۴۵٪ |
| ۲۰۲۳ | ۷۵۰ | ۳۵۰ | ۳۱۰ | ۵۷۰ | ~۲۳٪ | ~۴۳٪ |
منبع: بانک جهانی
با توجه به جدول، هند و پاکستان از جمله بزرگ‌ترین شرکای تجاری افغانستان به شمار می‌روند و بخش قابل توجهی از کالاهای تجاری این کشور به این دو همسایه صادر می‌شود. اگرچه صادرات افغانستان به این کشورها در سالهای اخیر با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است، اما به طور میانگین در سالهای اخیر حدود ۴۰ درصد صادرات افغانستان به هند و ۲۰ درصد آن به پاکستان اختصاص داشته است.
تشدید تنش‌های اخیر میان هند و پاکستان حداقل از چهار کانال زیر می‌تواند بر اقتصاد مردم افغانستان اثرگذار باشد:
1- کانال صادرات: با توجه به جدول ۱، کشورهای هند و پاکستان بزرگ‌ترین شرکای تجاری افغانستان محسوب می‌شوند و بازارهای آن‌ها محل خوبی برای فروش کالاهای تجاری (محصولات کشاورزی و معدنی) افغانستان است. افغانستان سالانه به ارزش میلیون‌ها دلار به کشورهای مذکور زعفران، میوه خشک، میوه تازه و سنگ‌های قیمتی و مواد سوخت مانند ذغال‌سنگ صادر می‌کند. تشدید تنش‌های اقتصادی میان دو کشور قدرت خرید تقاضاکنندگان این کشورها را کاهش خواهد داد که در نتیجه اثر منفی بر صادرات افغانستان خواهد گذاشت. ضرری که از کانال صادرات به افغانستان وارد می‌شود بیشتر طبقه کشاورزان و باغداران را متضرر خواهد کرد.
2- کانال واردات: کشور افغانستان برای تأمین محصولات دارویی، مواد اولیه غذایی، چای، انواع پارچه‌ها و منسوجات و قطعات ماشین‌آلات کشاورزی وابستگی شدید به محصولات پاکستان و هند دارد. ادامه تنش‌های نظامی و سیاسی قطعاً باعث رکود اقتصادی و تورم ناشی از کاهش تولید در کشورهای درگیر خواهد شد. با توجه به وابستگی شدید افغانستان به محصولات ضروری و دارویی این کشورها و افزایش نرخ تورم در هند و پاکستان؛ مصرف‌کنندگان افغانستانی متضرر می‌شوند. و از کانال واردات تورم به این کشور وارد می‌شود و نهایتاً منجر به تشدید فقر خواهد شد.
3- کانال ترانزیت تجاری: اصلی‌ترین مسیر ترانزیتی تجاری افغانستان بنادر کراچی و گوادر پاکستان است که طبق آمار بانک جهانی در سالهای اخیر حدوداً ۶۵ تا ۷۰ درصد ترانزیت افغانستان از همین بنادر انجام می‌شود. بنابراین تجارت خارجی افغانستان وابستگی شدید به بنادر پاکستان دارد. بی‌ثباتی و ناامنی مسیر ترانزیتی تجاری باعث افزایش هزینه‌های ترانزیتی کالای تجاری خواهد شد، بنابراین از کانال ترانزیت نیز اقتصاد افغانستان متضرر خواهد شد.
4- کانال رمیتانس: رمیتانس به انتقال پول‌هایی گفته می‌شود که توسط مهاجرین از کشورهای خارجی برای خانواده و بستگان خود به افغانستان ارسال می‌کنند؛ از آنجا که میلیون‌ها افغانستانی در کشور پاکستان زندگی می‌کنند و طبق آمارهای کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان (UNHCR [5]) پاکستان بعد از ایران پذیرای بیشترین مهاجر افغانستانی است. مهاجرین در آنجا تجارت‌های متوسط و کوچک دارند. ناملایمات جاری اثر منفی روی کاروبار آن‌ها خواهند گذاشت و باعث کاهش درآمد آن‌ها خواهد شد. بخشی از این درآمدها به افغانستان برای خانواده و وابستگان‌شان رمیتانس می‌شود. تعدادی از خانواده‌های افغانستان از نظر درآمدی وابستگی شدید به رمیتانس دارند. کساد و رکود اقتصادی در پاکستان و هند باعث کاهش درآمد اتباع مهاجر افغانستانی در این کشورها خواهد شد و درنتیجه باعث کاهش رمیتانس به کشور افغانستان خواهد شد. از کانال رمیتانس نیز اثرات منفی تشدید تنش‌ها بر اقتصاد مردم افغانستان وارد خواهد شد.
جمع بندی
تشدید تنش‌ها میان هند و پاکستان می‌تواند اثرات منفی قابل توجهی بر اقتصاد افغانستان و منطقه وارد کند. در این پژوهش، اثرات منفی این تنش‌ها به طور خاص بر اقتصاد افغانستان بررسی شده است. از آنجایی که اقتصاد افغانستان از نظر تجاری و ترانزیتی وابستگی زیادی به منطقه جنوب آسیا، به ویژه هند و پاکستان، دارد، چنین رویدادهایی طبیعتاً بر تجارت و ترانزیت این کشور تأثیر منفی خواهد گذاشت. این اثرات منفی از طریق کانال‌های تجارت خارجی (صادرات و واردات)، ترانزیت تجاری و حواله‌های مهاجران افغانستانی می‌تواند اقتصاد این کشور را متضرر سازد. برای کاهش اثرات منفی این تنش‌ها، یافتن مسیرهای تجاری و ترانزیتی جدید از طریق مرزهای شمالی به سمت کشورهای آسیای میانه و تقویت و گسترش تجارت و ترانزیت از طریق بندر چابهار می‌تواند راهکارهای جایگزین برای افغانستان باشد.
منابع داده ها
- پایگاه داده های بانک جهانی (World Bank)
- پایگاه داده های صندوق بین المللی پول (IMF)
[1] South Asian Association for Regional Cooperation
[2] به علت فقدان آمارهای رسمی برای سالهای 2024 و 2025 از آمارهای رسمی موجود 2023 برای معرفی موضوع استفاده شده است.
[3] Gross Fixed capital Formation
[4] Gross Domestic Products
[5] United Nations High Commissioner for Refugees
