چالش‌ها و راهکارهای تقویت روابط تجاری ایران و افغانستان

ایراف، ایران و افغانستان، به واسطه اشتراکات زبانی، فرهنگی و دغدغه‌های مشترک، در طول یک قرن گذشته روابط نزدیکی داشته‌اند. با این حال، ژئوپلیتیک ناپایدار افغانستان و تاریخ سیاسی پرتلاطم نیم قرن اخیر آن، موجب اختلاف فاحش در سطح زندگی مردم این کشور شده است. ناامنی، فقدان ثبات سیاسی و نرخ بالای بیکاری در افغانستان، مشکلات امنیتی و حتی تهدیدات جمعیتی برای همسایگان، به ویژه ایران، ایجاد کرده است. اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و توسعه هدفمند زیرساخت‌ها در افغانستان، می‌تواند وضعیت اقتصادی این کشور را بهبود بخشد و از مهاجرت‌های غیرقانونی به‌ویژه در ایران بکاهد.

از آنجا که افغانستان دارای اقتصادی سنتی و ساده است و بخش قابل توجهی از کالاهای مورد نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند و شاخص‌های تجاری آن (صادرات نسبت به واردات) بسیار ضعیف‌تر است، تجارت با این کشور، به دلیل ظرفیت‌های بالقوه بالا و دغدغه‌های مشترک برای کشور جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

براساس آمار اتاق بازرگانی ایران، تراز تجاری بین ایران و افغانستان در سال ۱۴۰۳ نمایانگر پویایی قابل توجهی برای کشور ایران است. در این سال، میزان صادرات ایران به افغانستان به یک میلیارد و 76 میلیون دلار رسید، در حالی که واردات از افغانستان معادل 35 میلیون و 600 هزار دلار بود.

با نگاهی به گذشته، در سال ۱۳۹۹، همزمان با سقوط جمهوریت در افغانستان، حجم واردات از این کشور به 4 میلیون و 170 هزار دلار و حجم صادرات به یک میلیارد و 749 میلیون و 600 هزار دلار بالغ گردید. این ارقام نشان از رشدی قابل توجه در حجم مبادلات تجاری پس از آغاز دوران حاکمیت طالبان دارد. با این حال، مقایسه با سال ۱۳۹۰ در دوران جمهوریت، تصویر متفاوتی را ترسیم می‌کند.

در آن سال، واردات از افغانستان بالغ بر یک میلیارد و 280 هزار دلار و صادرات به این کشور 2 میلیارد و 252 میلیون دلار بوده است. این آمار نشان می‌دهد که در دوران حاکمیت طالبان، واردات کالاها از افغانستان افزایش یافته، اما به طور کلی، حجم صادرات کالاها نسبت به دوران جمهوریت رو به کاهش بوده است.

براساس جدول بالا، سبد کالاهای صادراتی ایران به افغانستان شامل اقلام متنوعی نظیر روغن‌های سبک و فرآورده‌های نفتی، گازهای نفتی، شمش آهن و فولاد، کامپاند پلی اتیلن، گاز طبیعی، تخم مرغ و تخم خوراکی ماکیان، کف‌پوش‌های غیرمخملی باف، اوره، هیدروکربورهای سبک و سنگین، سیمان، قوطی آلومینیومی، سیب زمینی، کفش، پریفرم، گوجه فرنگی، انواع کاشی و سرامیک، رب گوجه فرنگی، سیب درختی، انواع پلی اتیلن، شیرخشک، قیر نفت و تراکتورهای کشاورزی بوده است.

در مقابل، مهم‌ترین اقلام وارداتی ایران از افغانستان در این دوره شامل جو، ذرت دامی، سنگ‌های معدنی، شمش سرب، محصولات آهنی یا فولادی به شکل طومار، روغن جانشین کره کاکائو، سایر نباتات مورد استفاده در صنعت عطرسازی، دانه آفتابگردان، پنبه، اسپند، بادام زمینی، سایر میوه‌های خشک، فلفل، ماش سبز، تخم کنجد، زردچوبه، سایر حیوانات زنده از نوع گوسفند و انواع حبوبات بوده است. این تغییرات در حجم و ترکیب مبادلات تجاری میان ایران و افغانستان، بیانگر تحولات اقتصادی و سیاسی در منطقه و تأثیر آن بر الگوهای تجارت دوجانبه است.

با توجه به اهمیت افغانستان به عنوان یکی از مقاصد اصلی صادرات کالاهای ایرانی، بررسی چالش‌های پیش روی روابط اقتصادی دو کشور و ارائه راهکارهای عملیاتی از اهمیت بسزایی برخوردار است.

چالش‌های فراروی روابط اقتصادی ایران و افغانستان چیست؟

بی‌ثباتی سیاسی

عدم به رسمیت شناختن حاکمیت طالبان از سوی جامعه جهانی و فقدان چشم‌انداز روشن در روابط بین‌المللی افغانستان، عقد قراردادهای بزرگ تجاری را دشوار ساخته است.

تحریم‌های اقتصادی و محدودیت منابع ارزی

قطع کمک‌های بین‌المللی و بلوکه شدن دارایی‌های افغانستان، منجر به مشکلات اقتصادی و معیشتی برای مردم و محدودیت در فعالیت‌های بانکی و تجاری شده است.

ناامنی‌های مرزی و تعطیلی بازارچه‌های مرزی

درگیری‌های مرزی و بسته شدن مرزها، موجب اختلال در تجارت و افزایش هزینه‌ها و خسارات برای تجار شده است.

موضوع آب و انتقال آب از افغانستان به ایران

مسئله حقابه هیرمند و بحران خشکسالی سیستان، از دیرباز چالش‌زا بوده و با روی کار آمدن طالبان، این موضوع تشدید شده و به نگرانی‌ها دامن زده است.

ضعف زیرساخت

کمبود فناوری‌های نوین در گذرگاه‌های مرزی، فرآیند بررسی و ترخیص کالا را زمان‌بر و هزینه‌زا نموده است.

ضعف مسیرهای تجاری و لجستیک

مشکلات جاده‌ای، سرعت انتقال کالاها را کاهش داده و بر هزینه‌های لجستیکی افزوده است.

قاچاق

شرایط نامساعد مناطق مرزی و پیچیدگی فعالیت‌های گمرکی، قاچاق را به فعالیتی سودآور تبدیل کرده و علاوه بر ناامنی و اختلال در نظام اقتصادی، دولت را از کسب درآمد گمرکی محروم نموده است.

راهبردهای تسهیل تجارت ایران و افغانستان چیست؟

برگزاری نمایشگاه‌های تجاری

فرصتی بی‌نظیر برای تولیدکنندگان جهت معرفی و عرضه محصولات ایجاد می کند این رویدادها، امکان تعامل مستقیم با مشتریان، شناخت رقبا و ارزیابی تقاضای بازار را ایجاد کرده و به توسعه شبکه ارتباطی تجاری و جذب سرمایه‌گذاران کمک شایانی می‌کنند. راه اندازی نمایشگاه‌ها در دو کشور می تواند در رشد فعالیت های اقتصادی کمک کند. و بستری مناسب برای انعقاد قراردادهای تجاری و گسترش صادرات به شمار می‌روند.

برقراری ارتباط محدود و مذاکرات غیررسمی

با توجه به شرایط کنونی و عدم رسمیت حاکمیت طالبان، انجام مذاکرات غیررسمی برای تسهیل تجارت و کسب امتیازاتی نظیر تضمین امنیت مرزی و عمل به تعهدات قبلی (حقابه هیرمند) ضروری است.

استفاده از ایده‌های نوآورانه در تسویه‌های تجاری

به منظور دور زدن تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی، استفاده از ارزهای محلی (ریال یا افغانی) و ایجاد نظام پرداخت بر پایه تهاتر کالا پیشنهاد می‌شود.

تدوین چارچوب قانونی یکسان و مشخص در گمرکات افغانستان

با مطالبه ایران از طرف افغانستان، تهیه و ابلاغ چارچوب قانونی مشخص برای اقلام وارداتی، از بروز مشکلات و عودت کالاها جلوگیری خواهد کرد.

برق رایگان در ازای آب

تلاش برای حل مسئله حقابه هیرمند از طریق دیپلماسی و انجام تعهدات طرفین مطابق مفاد قرارداد، امری حیاتی است. می‌توان با ارائه برق رایگان به افغانستان، در ازای دریافت حقابه، منافع هر دو کشور را تامین نمود.

توسعه زیرساخت‌های مرزی

بهبود زیرساخت‌ها، گسترش بازارچه‌های مرزی و خدمات گمرکی و نوسازی فناوری‌های گمرکی، زمینه‌های همکاری میان دو کشور را فراهم خواهد کرد.

توسعه مسیرهای تجاری

سرمایه‌گذاری مشترک در ساخت جاده‌های ترانزیتی جدید، توسعه خطوط ریلی و نوسازی خدمات حمل و بار هوایی، به بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل کمک خواهد کرد.

افزایش نظارت‌ها و ایجاد مسیرهای جایگزین قاچاق

به اشتراک‌گذاری اطلاعات، افزایش نظارت‌ها بر خطوط مرزی و سرکوب فعالیت‌های غیرقانونی، می‌تواند به مقابله با قاچاق فرامرزی کمک کند. ایجاد پایانه‌های صادراتی محلی سوخت و امکان تجارت قانونی

کالاهای اساسی در بازارچه‌های مرزی، افراد محلی را به جای پذیرش خطر قاچاق، به عرضه قانونی محصول تشویق خواهد کرد.

با اتخاذ این راهبردها و تلاش برای رفع چالش‌های موجود، می‌توان روابط اقتصادی ایران و افغانستان را تقویت و به توسعه و رونق اقتصادی هر دو کشور کمک نمود.

نتیجه گیری

توسعه و ثبات روابط اقتصادی بین ایران و افغانستان نه تنها به رشد اقتصادی و بهبود سطح زندگی در هر دو کشور کمک می‌کند، بلکه به طور قابل توجهی به کاهش چالش‌های امنیتی در منطقه نیز منجر می‌شود. افغانستان در دوران جمهوریت، با اتکا به کمک‌های مالی بین‌المللی و وام‌های صندوق‌های بین‌المللی، وضعیت اقتصادی نسبتاً بهتری داشت، اما پس از سقوط جمهوریت و کاهش کمک‌های جامعه جهانی، نرخ رشد اقتصادی این کشور تضعیف شده است. با وجود این چالش‌های اقتصادی، ایران در سالیان گذشته همچنان مقصد اصلی مبادلات تجاری و تأمین کالاهای مورد نیاز افغانستان بوده است. بنابراین، با وجود مشکلات ساختاری، موانع سیاسی و امنیتی، پتانسیل بالایی برای گسترش همکاری‌های تجاری وجود دارد. اتخاذ رویکردهای نوآورانه، تسهیل فرآیندهای تجاری، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و توجه به منافع مشترک، می‌تواند به ایجاد یک رابطه اقتصادی پایدار و سودمند برای هر دو کشور منجر شود و در نهایت، به صلح و ثبات منطقه‌ای کمک کند.