در منازعات جاری در دو سوی مرز دیورند، مفاهیم دینی نظیر «خوارج» و «مرتد» نه تنها به ابزارهای مشروعیت ساز برای کنشگران منطقه ای بدل شده اند، بلکه به سلاحی روایی در جهت بازتعریف دوست و دشمن و ترسیم مرزهای هویتی و سیاسی نیز تبدیل گشته‌اند. طالبان و دولت پاکستان، هر یک در چارچوب منافع استراتژیک خود، از این واژگان بهره می گیرند تا رقبای ایدئولوژیک یا امنیتی خویش – اعم از داعش خراسان یا تحریک طالبان پاکستان – را از دایره مشروعیت دینی خارج سازند. این نوشته در پی آن است تا با رویکردی تحلیلی، به بررسی کارکرد دوگانه این مفاهیم در گفتمان سیاسی و امنیتی گروه طالبان و پاکستان پرداخته و پیامدهای این جنگ روایت ها را بر ساختار افراط گرایی و بی ثباتی منطقه ای واکاوی کند. این وضعیت پیچیده، پرسش مهمی را مطرح می کند: آیا بهره برداری ابزاری از مفاهیم دینی، می تواند به راهبردی پایدار برای مدیریت بحران های امنیتی تبدیل شود، یا خود به منبعی برای تداوم و گسترش خشونت بدل خواهد شد؟
همانگونه که در مقدمه اشاره شد، در دو سوی مرز دیورند، واژگان «خوارج» و «مرتد» به یکی از پرتکرارترین مفاهیم در ادبیات سیاسی و نظامی گروه طالبان و دولت پاکستان تبدیل شده اند. این دو اصطلاح مذهبی، بیش از آنکه بار معنایی سنتی خود را حمل کنند، ابزاری شده اند برای توجیه سیاست ها، مشروعیت بخشی به خشونت، و ترسیم مرزهای دوست و دشمن در میدان پیچیده منازعات مسلحانه.
طالبان واژه «خوارج» را عمدتاً برای توصیف شاخه خراسان گروه داعش[1] به کار می برند، گروهی که از زمان شکل گیری در سال ۲۰۱۵ در شرق افغانستان، چالش های امنیتی شدیدی برای طالبان ایجاد کرده است. در مقابل، دولت پاکستان از همین واژه یعنی «خوارج» برای تحریک طالبان پاکستان[2] استفاده می کند، گروهی که در داخل پاکستان عملیات های چریکی علیه نیروهای امنیتی این کشور را هدایت می کند. (Giustozzi, 2018)
این استفاده دوگانه از یک مفهوم واحد، پرسش های مهمی را درباره نقش طالبان و پاکستان در شکل دهی به جنگ های نیابتی و مدیریت جریان های افراطی در منطقه ایجاد می کند. هرچند طالبان و پاکستان در ظاهر بر سر دشمنی با داعش و تحریک طالبان پاکستان توافق دارند، اما در عمل هر کدام متهم به استفاده ابزاری از گروه های جهادی برای پیشبرد اهداف استراتژیک خود هستند.
خوارج یا دشمنان استراتژیک؟
طالبان، داعش خراسان را «خوارج» می نامند تا آن ها را از دایره مشروعیت دینی و سیاسی خود خارج کنند. از منظر طالبان، داعش گروهی است که از سنت «جهاد مشروع» منحرف شده و به جای پیروی از امارت اسلامی، در پی ایجاد خلافت جهانی با رویکردی بسیار خشن و تکفیری است. این روایت به طالبان اجازه می دهد تا خود را به عنوان نیرویی میانه روتر، دارای مشروعیت دینی و در عین حال حافظ ثبات در افغانستان معرفی کند.
از سوی دیگر، دولت پاکستان تحریک طالبان پاکستان را «خوارج» می خواند، گروهی که زمانی بخشی از پروژه های جهادی این کشور در مناطق قبایلی بود اما پس از تغییر سیاست های امنیتی اسلام‌آباد و عملیات های ضد تروریستی، به دشمنی آشکار با دولت پاکستان پرداخت. استفاده از واژه «خوارج» علیه تحریک طالبان پاکستانی تلاش آشکاری است برای تخریب چهره این گروه در میان افکار عمومی و علمای دینی پاکستان. (International Crisis Group, 2021)
نکته قابل توجه آن است که هر دو جریان داعش خراسان و تحریک طالبان پاکستان در پاسخ به این برچسب زنی ها، واژه «مرتد» را علیه طالبان و دولت پاکستان به کار می برند. از دیدگاه این گروه ها، طالبان با پذیرش توافق نامه دوحه و مذاکرات با آمریکا و دولت پاکستان با همکاری با ایالات متحده در «جنگ علیه ترور» از مسیر اسلام راستین منحرف شده اند و در حکم مرتدانند که ریختن خون شان جایز می باشد.
این جنگ واژگان، در واقع بازتابی از جنگ عمیق تر مشروعیت است، جنگی که تنها با سلاح گرم پیش نمی رود بلکه در سطح تفسیر مفاهیم دینی، تعیین دوست و دشمن، و بازتعریف مرزهای «امت» و «دشمنان اسلام» نیز ادامه دارد.
سیاست چندپهلوی طالبان و پاکستان
با وجود لفاظی های شدید علیه داعش و تحریک طالبان پاکستان، هم طالبان و هم پاکستان متهم به نوعی سیاست دوگانه شده اند. طالبان اگرچه داعش را دشمن اعلام کرده اند، اما در موارد متعددی گزارش هایی مبنی بر آزادی برخی از زندانیان داعش، معامله های پشت پرده، یا استفاده تاکتیکی از برخی عناصر داعش علیه جبهه های مخالف مانند جبهه مقاومت گزارش شده است. از سوی دیگر، پاکستان نیز بارها به چشم پوشی از فعالیت گروه های افراطی در خاک خود متهم شده، به ویژه در مواردی که این گروه ها علیه منافع هند یا افغانستان فعالیت می کنند. (Kamran, 2022)
این سیاست های دوگانه موجب شده اند تا مرز بین دشمنی واقعی و بهره برداری ابزاری از گروه های جهادی بسیار مبهم شود. به همین دلیل است که ادبیات مذهبی مانند «خوارج» و «مرتد» به جای آنکه صرفاً بیانگر مواضع دینی باشند، بیشتر به ابزارهایی برای پیشبرد اهداف سیاسی تبدیل شده اند.
پیامدهای منطقه‌ای
این وضعیت خطرناک پیامدهای گسترده ای برای منطقه دارد. اولاً، تضاد روایی طالبان و پاکستان با گروه های رادیکال تر، اگرچه ممکن است در کوتاه مدت به تقویت موقعیت آن ها در عرصه داخلی کمک کند، اما در بلندمدت زمینه تشدید افراط گرایی و درگیری های فرقه ای را فراهم می آورد. ثانیاً، استفاده ابزاری از گروه های نیابتی به معنای تداوم بی ثباتی مزمن در افغانستان و پاکستان است، بی ثباتی ای که می تواند دامنه آن به آسیای میانه، ایران، و حتی چین کشیده شود.
در مجموع، بهره گیری همزمان طالبان و دولت پاکستان از ادبیات دینی برای توجیه اقدامات نظامی و سیاسی شان، نمایانگر نوعی سیاست ورزی دووجهی است که در آن مفاهیم مذهبی چون «خوارج» و «مرتد» از محتوای اصلی خود تهی شده و به ابزارهای کارآمدی برای مشروعیت بخشی به خشونت و حذف رقبای ایدئولوژیک بدل شده اند. این وضعیت نه تنها نشان دهنده مرزهای سیال میان دشمن و متحد در منازعات منطقه ای است، بلکه تصویر پیچیده تری از راهبردهای قدرت در میان بازیگران دولتی و غیردولتی در جنوب آسیا ترسیم می کند. تا زمانی که این بازیگران به جای مقابله اصولی با افراط گرایی، به هدایت و مهندسی گروه های جهادی برای پیشبرد اهداف ژئوپولیتیکی خود ادامه دهند، چشم انداز صلح و ثبات در منطقه نه تنها دور از دسترس خواهد بود، بلکه خطر گسترش موج جدیدی از خشونت های فرقه ای، جنگ های نیابتی، و بی ثباتی های مزمن نیز تقویت خواهد شد. این جنگ واژگان، در واقع جلوه ای نرم از جنگ سخت است که ذهن ها را پیش از میدان ها تسخیر می کند و مسیر افراط را با پوششی از مشروعیت هموار می سازد.
References:
- International Crisis Group. Pakistan’s Hard Policy Choices in Afghanistan. Asia Report N°312, February 2021. https://www.crisisgroup.org/asia/south-asia/pakistan/312-pakistans-hard-policy-choices-afghanistan
- Yousaf, Kamran. “Pakistan Declares TTP ‘Khawarij’, Seeks Afghan Taliban’s Help.” The Express Tribune, December 16, 2022. https://tribune.com.pk/story/2391112/pakistan-declares-ttp-khawarij-seeks-afghan-talibans-help
- Giustozzi, Antonio. The Islamic State in Khorasan: Afghanistan, Pakistan and the New Central Asian Jihad. Hurst Publishers, 2018.
[1] Islamic State – Khorasan Province
[2] Tehrik-e-Taliban Pakistan
