روسیه و ازبکستان با امضای توافق‌نامه‌ای تاریخی، گامی مهم در راستای احیای مسیرهای تجاری باستانی قلب آسیا برداشتند. این توافق بر توسعه پروژه راه‌آهن ترانس-افغان متمرکز است؛ طرحی که به عنوان یک پل استراتژیک بین آسیای مرکزی و جنوبی، پتانسیل دگرگونی اقتصاد منطقه و احیای رویای جاده ابریشم مدرن از طریق اتصال شهرهای کلیدی ازبکستان، افغانستان و پاکستان را دارد. با سرمایه‌گذاری مشترک و برنامه‌ریزی مطالعات امکان‌سنجی در سال ۲۰۲۵، این خط آهن نویدبخش کاهش هزینه‌ها، ایجاد اشتغال و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای است.
جزئیات پروژه
راه‌آهن «افغان ترانس» یک پروژه زیربنایی مهم در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی به شمار می‌رود که هدف آن، برقراری ارتباط ریلی میان افغانستان و کشورهای همسایه از طریق شبکه‌ی خط آهن می‌باشد. همچنین این طرح یک کریدور اقتصادی حیاتی است که شهر ترمذ در ازبکستان را از طریق شهرهای مزارشریف، کابل و جلال‌آباد در افغانستان به پیشاور در پاکستان متصل می‌کند. این خط آهن به طول تقریبی ۷۶۰ کیلومتر، با حدود هزینه‌ای بالغ بر7میلیارد دلار، ظرفیت حمل سالانه ۲۰ میلیون تن بار را خواهد داشت. در سال گذشته، تفاهم‌نامه‌ای برای ساخت راه‌آهن ترمذ-لوگر-کارلاچی (افغان ترانس) میان ازبکستان، پاکستان و طالبان به امضا رسید و همینطوربر طبق توافق‌نامه امضا شده، روسیه و ازبکستان در سال جاری به طور مشترک مطالعات امکان‌سنجی این پروژه را آغاز خواهند کرد. این مطالعات شامل بررسی ظرفیت حمل بار، قابلیت اجرایی مسیرها و امکان‌سنجی اقتصادی پروژه است. اداره طراحی تخصصی روسیه و شرکت راه‌آهن ازبکستان (ازبکستان تمیر یولاری) مسئولیت آماده‌سازی بخش‌های کلیدی این طرح را بر عهده دارند.
مسیرهای پیشنهادی
دو مسیر اصلی برای این پروژه در نظر گرفته شده است:
مسیر اول: این مسیر از مزارشریف آغاز شده و از طریق هرات، دلارام و قندهار به منطقه چمن در پاکستان امتداد می‌یابد. این مسیر به دلیل اتصال به مراکز اقتصادی و تجاری کلیدی در غرب و جنوب افغانستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
مسیر دوم: این مسیر از ترمذ در ازبکستان شروع شده و از طریق نایب‌آباد و لوگر در افغانستان به کارلاچی در پاکستان می‌رسد. این مسیر به دلیل کوتاه‌تر بودن، می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل را کاهش دهد.
هر دو مسیر با استاندارد ۱۵۲۰ میلی‌متری (سیستم راه‌آهن روسیه) طراحی خواهند شد تا هماهنگی با شبکه ریلی ازبکستان و سایر کشورهای منطقه تضمین شود.
اهمیت اقتصادی و منطقه‌ای
راه‌آهن ترانس-افغان نه تنها برای کشورهای درگیر (افغانستان، ازبکستان و پاکستان) بلکه برای کل منطقه آسیای مرکزی و جنوبی از اهمیت استراتژیک برخوردار است. این پروژه:
اتصال آسیای مرکزی به بنادر پاکستان: این خط آهن دسترسی کشورهای محصور در خشکی مانند ازبکستان را به بنادر کراچی، گوادر و قاسم در پاکستان فراهم می‌کند، که زمان حمل‌ونقل کالاها را از ۳۵ روز به ۳ تا ۵ روز کاهش می‌دهد و هزینه‌های حمل‌ونقل را تا سه برابر کمتر می‌کند.
کاهش وابستگی ازبکستان به مسیرهای شمالی: با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه و ناامنی مسیرهای حمل و نقل از طریق این کشور، این پروژه به ازبکستان کمک می‌کند تا وابستگی خود به کریدورهای شمالی را کاهش دهد.
تقویت تجارت منطقه‌ای: این کریدور بستری برای همکاری تجاری بین آسیای مرکزی و آسیای جنوبی با بازار بالقوه ۲ میلیارد نفری فراهم خواهد کرد.
اهمیت پروژه افغان ترانس برای افغانستان به دلایل مختلفی است:
ارتباط منطقه‌ای: این پروژه افغانستان را به شبکه ریلی منطقه‌ای وصل کرده و به این کشور فرصت دسترسی به بازارهای جدید در آسیای میانه و جنوبی را می‌دهد.
توسعه اقتصادی: با تسهیل حمل‌ونقل کالا و خدمات، این پروژه هزینه‌ها را کاهش داده و به رونق تجارت، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال در افغانستان کمک می‌کند.
یکپارچگی ملی: راه‌آهن افغان ترانس به اتصال مناطق مختلف افغانستان و تسهیل جابجایی مردم در سراسر کشور کمک خواهد کرد.
کاهش هزینه حمل‌ونقل: یکی از مزایای عمده این پروژه کاهش ۴۰ درصدی هزینه حمل‌ونقل کالاها است.
تقویت اقتصاد افغانستان: این پروژه فرصت‌های شغلی، توسعه زیرساخت‌ها و افزایش صادرات مواد معدنی افغانستان را فراهم می‌کند.
همکاری‌های بین‌المللی
پروژه مدنظر قبلا با مشارکت کشورهای دیگر نیز مورد توجه قرار گرفته بود؛ در سال ۲۰۲۱، قزاقستان آمادگی خود را برای تأمین مواد و خطوط ریلی اعلام کرد. همچنین، تفاهم‌نامه‌ای سه‌جانبه بین افغانستان، ازبکستان و امارات متحده عربی برای بررسی‌های فنی و اقتصادی امضا شده بود که هزینه آن توسط یک شرکت اماراتی تأمین می‌شد. پاکستان نیز نقش فعالی در این پروژه دارد و اخیراً با ازبکستان برای تشکیل کمیته‌ای سه‌جانبه با افغانستان به منظور رفع موانع اجرایی توافق کرده است.
چالش‌ها و موانع پروژه ترانس-افغان
ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی
افغانستان هنوز با مشکلات گسترده امنیتی مواجه است؛ حضور گروه‌های مسلح، حملات تروریستی و بی‌ثباتی‌های داخلی، تهدید جدی برای امنیت پروژه محسوب می‌شود، تغییرات در ساختار حکومت و تعامل با جامعه جهانی نیز پیش‌بینی‌پذیری سیاسی را کاهش داده است.
مشکلات فنی و زیرساختی
نبود زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل، جاده‌های استاندارد و خطوط ارتباطی قوی، کار ساخت خطوط لوله یا خطوط راه‌آهن را دشوار می‌کند، شرایط جغرافیایی افغانستان، شامل کوهستان‌های سخت‌گذر، صحراها و مناطق ناهموار، هزینه‌های پروژه را به شدت افزایش می‌دهد.
تامین مالی و سرمایه‌گذاری
ریسک بالای سرمایه‌گذاری در افغانستان باعث می‌شود جذب منابع مالی بین‌المللی دشوار شود، تحریم‌های مالی و محدودیت‌های بانکی علیه طالبان نیز دسترسی به سرمایه‌گذاری‌های جهانی را محدود کرده است.
اختلافات منطقه‌ای و رقابت‌های ژئوپلیتیک
کشورهای همسایه مانند ایران، پاکستان، هند، چین و روسیه، هر کدام منافع متفاوت و بعضا متضادی در منطقه دارند که می‌تواند به تأخیر یا کارشکنی در پروژه منجر شود، رقابت‌های درون منطقه‌ای، مثل تنش‌های پاکستان و هند یا اختلافات مرزی، می‌تواند مسیر پروژه را با مشکل روبرو کند.
موانع حقوقی و قراردادی
نبود نظام حقوقی شفاف در افغانستان و عدم تضمین اجرایی قراردادها، مانع بزرگی برای اعتماد سرمایه‌گذاران و مجریان پروژه است، اختلاف قوانین بین‌المللی و محلی نیز پیچیدگی‌های حقوقی ایجاد می‌کند.
چالش‌های اجتماعی و محلی
پروژه باید از مناطق تحت کنترل قبایل یا گروه‌های محلی عبور کند که ممکن است با این طرح مخالفت کنند یا درخواست سهم یا امتیاز داشته باشند، مشکلات جابجایی جمعیت، تصرف زمین، یا تخریب محیط زیست نیز اعتراضات مردمی را به دنبال دارد.
مشکلات زیست‌محیطی
پروژه‌های بزرگ ترانزیتی ممکن است به نابودی منابع طبیعی، آلوده شدن آب‌ها و از بین رفتن زیست‌بوم‌های حساس بینجامد که می‌تواند مخالفت‌های بین‌المللی و سازمان‌های محیط‌زیستی را در پی داشته باشد.
اظهارات مقامات
شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان، پیش‌تر در دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، بر اهمیت این پروژه تأکید کرده و ارزش پروژه‌های مشترک دو کشور را ۴۵ میلیارد دلار عنوان کرده بود. ملا بخت‌الرحمن شرافت، رئیس اداره راه‌آهن افغانستان، نیز این پروژه را گامی کلیدی در توسعه زیرساخت‌های کشور دانسته و از همکاری‌های منطقه‌ای در این زمینه استقبال کرده است. معاون وزیر حمل و نقل ازبکستان، جسوربیگ چورییف، در نشست بین‌المللی تاشکند اعلام کرد که پروژه مشترک راه‌آهن با افغانستان و پاکستان تا سال 2027 میلادی به پایان خواهد رسید.
نتیجه‌گیری
پروژه ترانس افغان به‌عنوان یک طرح کلیدی در حوزه زیرساخت‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای، ظرفیت بالایی برای تقویت ارتباطات اقتصادی و تجاری بین کشورهای آسیای مرکزی، جنوبی و خاورمیانه دارد. این پروژه با تسهیل حمل‌ونقل کالا و انرژی، نه‌تنها به توسعه اقتصادی کشورهای مسیر کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای و کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی ایفا خواهد کرد. با این حال، موفقیت این پروژه به مدیریت چالش‌های مالی، امنیتی و سیاسی وابسته است. پیشنهاد می‌شود با تمرکز بر جذب سرمایه‌گذاری بین‌المللی، تقویت هماهنگی بین کشورهای ذینفع و اجرای دقیق برنامه‌های زمان‌بندی شده، گام‌های موثری در جهت تحقق اهداف این پروژه برداشته شود.
