افغانستان، سرزمینی با تاریخ کهن و جغرافیای متنوع، یکی از کشورهایی است که ذخایر منابع معدنی فراوانی را در سطح جهانی در دل خود نهفته دارد. این کشور که به‌دلیل تنش های داخلی و بحران های سیاسی سال‌ها ست که در بحران ها به سر می‌برد، اکنون با فرصت‌های بی‌نظیری در حوزه منابع معدنی مواجه است که شامل مس، طلا، لیتیوم و سنگ‌های قیمتی می باشد. افغانستان قادر است که یکی از بازیگران اصلی در عرصه معادن در جهان شود. اما آیا این منابع معدنی می‌توانند به بهبود وضعیت اقتصادی افغانستان کمک کنند؟ یا اینکه چالش‌های امنیتی، اقتصادی و مدیریتی، این فرصت‌ها را تبدیل به تهدید خواهند کرد؟ در این گزارش، به بررسی ابعاد مختلف این منابع، فرصت‌ها و چالش‌های آن می‌پردازیم.
منابع معدنی افغانستان؛ ثروت نهفته در دل خاک
افغانستان با ذخایر بزرگ معدنی از غنی‌ترین کشورهای جهان در این زمینه بشمار می رود. برطبق گزارش‌های بین‌المللی، ذخایر معدنی افغانستان در حدود ۳ تریلیون دلار تخمین زده می‌شود. این منابع شامل انواع مختلفی از مواد معدنی هستند که در صورت بهره‌برداری درست کمک شایانی به اقتصاد کشور می کنند.
مس: معدن گرانبهای افغانستان
افغانستان دارای یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس در جهان است. مس یکی از فلزات استراتژیک است که در صنایع مختلف از جمله الکترونیک، ساخت‌وساز، خودروسازی و تولید انرژی استفاده می‌شود. کارشناسان می گوید: معادن مس افغانستان، به ویژه معدن عینک، پتانسیل تولید بیش از یک میلیارد دلار درآمد سالانه را دارند. طبق تخمین‌ها، افغانستان می‌تواند سالانه حدود ۱۰۰ هزار تن مس استخراج کند که با توجه به قیمت جهانی مس، این میزان استخراج می‌تواند درآمد قابل توجهی را برای این کشور به ارمغان آورد.
گزارش‌های خبرگزاری فرانسه حاکی از آن است که ذخایر معدنی مس در معدن عینک که یکی از بزرگ‌ترین معادن مس در جهان محسوب می‌شود، واقع در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل، حدود ۱۱.۵ میلیون تن تخمین زده شده است. افغانستان و چین در تاریخ ۳ مرداد/اسد سال گذشته، پروژه عظیم استخراج مس از معدن عینک را به طور رسمی آغاز کردند. بهره‌برداری از این معدن از سال ۲۰۰۸ به دلیل جنگ و ناامنی در افغانستان متوقف شده بود. طبق گزارش‌ها، مقامات طالبان اعلام کرده‌اند که حداقل دو سال زمان لازم است تا استخراج سنگ معدن آغاز شود.
طلا: ذخایر ارزشمند زیر خاک
از دیگر منابع معدنی افغانستان طلا است که در مناطق مختلف این کشور به‌ویژه در شمال، غرب و جنوب وجود دارد. افغانستان حدود ۳۴ معدن طلا دارد که مهمترین آن‌ها در تخار، بدخشان، غور، هرات و لوگر قرار دارند. آمار دقیق تولید سالانه اعلام نشده، اما گفته می‌شود معادن طلا سالانه صدها میلیون دلار درآمد بالقوه دارند. فقط یک قرارداد با چین برای استخراج طلا در تخار، ۱.۸ میلیارد دلار ارزش دارد و سهم بزرگی از این سود به طالبان می‌رسد. تخمین‌ها حاکی از آن است که افغانستان دارای حدود ۲۳۲ تن ذخایر طلا در معادن مختلف خود است. کشورهایی مثل چین، ایران، ترکیه و بریتانیا بیشترین قراردادهای استخراج طلا و دیگر معادن افغانستان را دارند. بیشتر این قراردادها در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ امضا شده‌اند و شامل استخراج طلا، مس و آهن می‌شوند.
لیتیوم: آینده انرژی پاک
یکی از منابع معدنی جدید که به‌طور جدی توجه جهانی را به خود جلب کرده، لیتیوم است. افغانستان دارای ذخایر عظیم لیتیوم در ولایات کنر، نورستان و هلمند است. این ماده معدنی به‌ویژه در ساخت باتری‌های الکتریکی و خودروهای برقی اهمیت بالایی دارد. افغانستان دارای ذخایر تخمینی حدود ۱.۷ میلیون تن لیتیوم است. این ذخایر می‌تواند افغانستان را به یکی از تأمین‌کنندگان اصلی لیتیوم برای صنعت باتری‌سازی جهانی تبدیل کند. سرپرست صنعت و تجارت طالبان اعلام کرده است که افغانستان از نظر منابع طبیعی و معدنی، به ویژه لیتیوم، یکی از کشورهای غنی به شمار می‌رود. به گزارش طلوع نیوز، نورالدین عزیزی همچنین افزود که حکومت سرپرست افغانستان(طالبان) بر اساس سیاست اقتصاد محور خود، آماده پذیرایی از سرمایه‌گذاران در بخش‌های مختلف است. وی ادامه داد که ارزش معادن لیتیوم افغانستان به یک تریلیون دلار می‌رسد.
سنگ‌های قیمتی: جواهرات افغانستان
افغانستان دارای معادن شناخته شده‌ای در زمینه سنگ‌های قیمتی مانند یاقوت کبود، زمرد و لعل است که شهرت جهانی دارد. این سنگ‌ها بیشتر در ولایت‌های پنجشیر، بدخشان، نورستان و قسمت‌های هندوکش مرکزی استخراج می‌شوند و قادرند نقش مهمی در اقتصاد افغانستان ایفا کنند. سنگ‌های قیمتی (بر اساس آمار ۲۰۰۶) حدود ۸۰۰ میلیارد دلار بوده که اکنون از ۱۲۰۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. افغانستان در میان ۱۰ کشور برتر از نظر پتانسیل گوهرسنگ‌ها قرار دارد. طالبان اعلام کردند، برنامه‌هایی برای سازمان‌دهی صنعت سنگ‌های قیمتی از طریق شناسایی معادن، جذب سرمایه‌گذاری، ایجاد مراکز فرآوری و جلوگیری از قاچاق را در پیش رو دارند. طالبان ادعا می‌کنند که جلوی استخراج غیرقانونی معادن را گرفته‌اند و سرمایه‌گذاری معیاری (استاندارد) در معادن را در اولویت قرار داده‌اند. وزارت معادن و پترولیم طالبان اعلام کرده که تمامی معادن از طریق رقابت آزاد به شرکت‌های داخلی و خارجی واگذار شده و سهم طالبان از این معادن بین ۱۳ تا ۵۶ درصد است.
وضعیت نفت و گاز افغانستان
افغانستان دارای ذخایر قابل توجهی از نفت و گاز است که عمدتاً در مناطق شمالی این کشور، به‌ویژه در حوزه آمودریا (ولایت‌های سرپل، جوزجان و فاریاب) واقع شده‌اند. با این حال، به دلیل جنگ‌های چند دهه اخیر، اقتصاد ضعیف و نبود زیرساخت‌های مناسب، این منابع به طور کامل بهره‌برداری نشده‌اند.طالبان با امضای قراردادهای خارجی، افزایش استخراج و توسعه پالایشگاه‌های داخلی گام‌هایی در این مسیر برداشته‌اند. اما چالش‌هایی مانند ناامنی، قاچاق و نبود شفافیت مانع بهره‌برداری کامل از این منابع هستند.
کشف چاه‌های جدید، مانند چاه لوگر، و سرمایه‌گذاری‌های خارجی می‌توانند فرصت‌هایی برای رشد این صنعت ایجاد کنند، اما موفقیت این برنامه‌ها به مدیریت مؤثر و ثبات سیاسی بستگی دارد. طالبان از علاقه‌مندی قزاقستان برای سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز خبر داده‌اند. در آوریل ۲۰۲۵، هیئتی از قزاقستان آمادگی خود را برای سرمایه‌گذاری در نفت، گاز و خط آهن اعلام کرد. ارزش ذخایر نفت خام افغانستان حدود ۱۰۷ میلیارد دلار تخمین زده شده است. با استخراج روزانه ۳۰۰ هزار بشکه، این کشور می‌تواند سالانه ۹-۱۰ میلیارد دلار درآمد کسب کند که از بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت مانند آذربایجان و ازبکستان بیشتر است.
همچنین طالبان قرارداد ۲۵ ساله‌ای با شرکت چینی CPEIC (شرکت نفت و گاز آسیای مرکزی) برای استخراج نفت از حوزه آمودریا امضا کرده‌اند. این قرارداد شامل استخراج اولیه ۱۵ هزار بشکه در روز است که قرار است تا دو سال آینده به ۳۰۰ هزار بشکه افزایش یابد. درآمد سالانه طالبان از این حوزه حدود ۴۰۰ میلیون دلار پیش‌بینی شده است.
چالش‌ها و موانع در بهره‌برداری از منابع معدنی
امنیت و ناآرامی‌های سیاسی
ناامنی از مهمترین چالش‌ها در بهره‌برداری از منابع معدنی افغانستان است. درگیری‌های داخلی و حملات گروه‌های تروریستی و شبه‌نظامی، دسترسی به مناطق معدنی و استخراج آن‌ها را با مشکل مواجه می‌کند. گروه‌های مسلح می‌توانند منابع معدنی را به‌عنوان ابزار اقتصادی برای تأمین هزینه‌های خود مورد استفاده قرار دهند.
گزارشی محرمانه که توسط فارن پالیسی در مارس ۲۰۲۴ افشا شد، ادعا می‌کنند که القاعده از معادن طلای بدخشان و تخار درآمد قابل توجهی کسب می‌کند. طبق این گزارش، القاعده از سال ۲۰۲۲ تاکنون حدود ۱۹۴.۴ میلیون دلار از این معادن به‌دست آورده و ۲۵ درصد از درآمد معادن را به‌عنوان سهم دریافت می‌کند. همچنین، گزارش فارن پالیسی اشاره می‌کند که ۱۴ گروه وابسته به القاعده، از جمله جنبش ترکستان شرقی، جماعت انصارالله و تحریک طالبان پاکستان (TTP)، از درآمد استخراج معادن توسط طالبان سود می‌برند. این گروه‌ها در داخل و خارج افغانستان (مانند یمن، شبه‌قاره هند و شرق آفریقا) از این منابع مالی استفاده می‌کنند.
فساد گسترده و ضعف در مدیریت منابع
فساد مالی همواره از موانع بهره‌برداری از منابع معدنی افغانستان بوده است. بسیاری از قراردادهای استخراج معادن به‌صورت غیرشفاف و در شرایطی انجام می‌شود که عملاً از این منابع تنها عده‌ای خاص بهره می‌برند. این فساد مانع از استفاده بهینه از منابع معدنی برای توسعه ملی و رفاه عمومی می‌شود.
نبود زیرساخت‌ها و فناوری‌های پیشرفته
افغانستان فاقد زیرساخت‌های مناسب مانند تجهیزات پیشرفته و سیستم‌های حمل‌ونقل مناسب برای استخراج معادن است. این کشور در بسیاری از زمینه‌ها نیازمند اصلاحات و سرمایه‌گذاری است. نبود فناوری‌های مدرن و سیستم‌های شفاف بانکی باعث می‌شود که بهره‌برداری از معادن به‌صورت خام انجام شده و این منابع هیچ‌گونه ارزش‌افزوده‌ای در داخل کشور ایجاد نکند.
تأثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی
استخراج معادن بدون رعایت استانداردهای محیط‌زیستی می‌تواند باعث آلودگی خاک، آب و هوا شود. این آلودگی‌ها تأثیرات منفی بر کشاورزی و سلامت مردم محلی خواهد داشت. به‌ویژه در مناطقی که استخراج معادن به‌طور غیرقانونی انجام می‌شود، همچنین مشکلات زیست‌محیطی می‌تواند به‌صورت گسترده‌ای افزایش یابد.
فرصت‌ها و پتانسیل‌های بهره‌برداری از منابع معدنی افغانستان
اشتغال‌زایی و کاهش فقر
بهره‌برداری از ذخایرمعادنی به صورت مستقیم فرصت‌های شغلی ایجاد می کند. این اشتغال‌زایی به کاهش فقر و بیکاری در مناطق محروم کمک می کند.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی
افغانستان با برخورداری منابع معدنی غنی، می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های خارجی زیادی را جذب کند. کشورهای بزرگ مانند چین، هند و کشورهای اروپایی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در بخش معادن افغانستان هستند. این سرمایه‌گذاری‌ها باعث انتقال فناوری، بهبود زیرساخت‌ها و تقویت توان مدیریتی می شوند.
افزایش درآمد دولت و تقویت اقتصاد
استخراج معادن می‌تواند به افزایش درآمدهای دولت و تقویت اقتصاد ملی کمک کند. این درآمدها برای پیشرفت در زیربنا‌ها، بهبود سیستم آموزشی، بهداشت و افزایش کیفیت زندگی مردم اثرگذاراست.
تقویت موقعیت جهانی افغانستان
بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع معدنی، باعث ارتقای جایگاه افغانستان در عرصه‌های جهانی می شود و این کشور را به یک منبع مهم در تأمین مواد معدنی برای نیاز بازار بین المللی تبدیل می‌کند.
جمع بندی
در نتیجه، افغانستان در حال حاضر در یک نقطه عطف قرار دارد. منابع معدنی می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای تحول اقتصادی این کشور عمل کنند، اما برای دستیابی به این هدف، باید چالش‌های امنیتی، فساد و مشکلات مدیریتی برطرف شوند. مسئولین مربوطه می توانند برنامه‌های بلندمدتی برای امنیت معادن، نظارت بر قراردادها و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی تدوین کنند. همچنین، باید زیرساخت‌های مناسب و آموزش‌های فنی را برای بهره‌برداری بهینه از این منابع فراهم آورد. افغانستان می تواند با حفظ ثبات امنیتی و اجرای اصلاحات اقتصادی، منابع معدنی خود را به یک فرصت اقتصادی بزرگ تبدیل کند و به جای تهدید، از آن‌ها برای بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی کشور بهره‌برداری کند.
