کریدور واخان، نواری باریک در شمال شرقی افغانستان که این کشور را به منطقه سین‌کیانگ در چین متصل می‌کند، مدت‌هاست در محافل سیاسی و اقتصادی افغانستان به‌عنوان یک فرصت ژئوپلیتیکی بزرگ شناخته می‌شود. در حالی که طالبان پس از تسلط دوباره بر افغانستان، چندین بار از اهمیت استراتژیک این گذرگاه یادکردند و خواستار همکاری با چین برای اجرای پروژه‌های ترانزیتی در این ناحیه شده‌اند، اما پاسخ چین تاکنون بااحتیاط، سکوت و در مواردی با امتناع همراه بوده است. این گزارش تلاش دارد تا ابعاد مختلف این مسئله را ارزیابی کرده و علت امتناع چین از مشارکت در این پروژه را در چارچوب منافع امنیتی، ایدئولوژیکی و اقتصادی تحلیل کند.
موقعیت و اهمیت کریدور واخان
کریدور واخان یک منطقه کوهستانی و دورافتاده است که افغانستان را به مرزهای چین، تاجیکستان و پاکستان پیوند می‌دهد. در نگاه استراتژیک، این کریدور می‌تواند افغانستان را به پروژه‌های بزرگ منطقه‌ای مانند ابتکار کمربند و جاده چین متصل کند و نقشی کلیدی در اتصال آسیای مرکزی به آسیای جنوبی و شرق آسیا ایفا نماید. از منظر اقتصادی، این کریدور می‌تواند:
1- هزینه واردات و صادرات افغانستان را کاهش دهد.
2- دسترسی به بازارهای چین و آسیای شرقی را فراهم کند.
3 -فرصت‌های اشتغال در مناطق مرزی را افزایش دهد.
با آن‌که چین بزرگ‌ترین شریک اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی است و در بسیاری از پروژه‌های زیرساختی مشارکت فعال دارد، اما در مورد افغانستانِ تحت کنترل طالبان بسیار محتاطانه رفتار می‌کند. به نظر کارشناسان، دلایل اصلی امتناع چین از ورود به پروژه واخان به شرح زیر است:
ترس از نفوذ فکری طالبان بر مسلمانان ایغور
ایالت سین‌کیانگ چین که هم‌مرز با افغانستان است، محل زندگی اقلیت مسلمان ایغور است. دولت چین از هرگونه ارتباط ایدئولوژیک بین طالبان و مسلمانان ناراضی داخلی وحشت دارد. مقامات چینی نگران آن هستند که ایجاد هرگونه دسترسی مستقیم میان مناطق تحت کنترل طالبان و منطقه سین‌کیانگ، بستر را برای نفوذ ایدئولوژی بنیادگرای اسلامی طالبان در میان مسلمانان ایغور فراهم کند. پکن مدت‌هاست که با جنبش‌های اسلام‌گرا در این منطقه مقابله می‌کند و هرگونه تحریک فکری یا عملی از سوی طالبان را تهدیدی علیه تمامیت ارضی و ثبات داخلی خود می‌داند .تجربه مبارزات جهادی در سوریه، پاکستان و آسیای مرکزی نشان داده که ایدئولوژی‌ها محدود به مرزها نیستند؛ حتی اگر امنیت فیزیکی برقرار باشد. در همین حال، طالبان در تلاش‌اند تا چین را به اجرای پروژه واخان مجاب کنند و این کریدور را به‌عنوان پل ارتباطی اقتصادی با شرق معرفی نمایند. در محافل طالبان این تصور وجود دارد که پروژه واخان می‌تواند افغانستان را از انزوا بیرون بکشد و جایگاه ژئوپلیتیکی آن را در منطقه ارتقا دهد.
بی‌اعتمادی به توانایی طالبان برای کنترل تروریسم
چین همچنین نگران این است که گروه‌هایی مانند تحریک ترکستان شرقی اسلامی که به فعالیت‌های تروریستی در منطقه سین‌کیانگ شناخته می‌شوند، از خاک افغانستان برای نفوذ به داخل چین استفاده کنند. طالبان با وجود ادعاهای رسمی درباره کنترل این گروه‌ها، تاکنون نتوانسته‌اند اعتماد کامل چین را جلب کنند. نگرانی‌های چین از این جهت است که بدون توانایی واقعی در کنترل مناطق مرزی، این کریدور می‌تواند به مسیرهای جدیدی برای تروریسم و افراط‌گرایی تبدیل شود.
ریسک سرمایه‌گذاری و عدم شفافیت اقتصادی
در سطح اقتصادی، افغانستان همچنان با مشکلات متعددی از جمله عدم شفافیت اقتصادی، نبود سیستم بانکی رسمی و ضعف قوانین اقتصادی روبرو است. به همین دلیل، چین با توجه به ریسک‌های بالای امنیتی و اقتصادی، از سرمایه‌گذاری در این کشور خودداری می‌کند. در صورت ادامه این وضعیت، اجرای پروژه واخان در راستای منافع بلندمدت چین با چالش مواجه خواهد شد. به گفته یکی از کارشناسان ارشد اقتصادی افغانستان، طالبان واخان را یک راه اقتصادی می‌دانند، در حالی که چین آن را تهدیدی امنیتی تلقی می‌کند. وی معتقد است که بدون اعتمادسازی، اصلاح ساختارهای حکمرانی و تعدیل گفتمان ایدئولوژیک، واخان به جای مسیر توسعه، به راهی برای نفوذ ناامنی تبدیل خواهد شد. او تأکید می‌کند که مشارکت چین در این پروژه، مستلزم عادی‌سازی روابط بین‌المللی توسط طالبان، فاصله گرفتن آشکار این گروه از حمایت از جریانات سلفی-جهادی و ارائه تضمین‌های حقوقی و امنیتی قابل راستی‌آزمایی است.
جمع‌بندی: آینده کریدور واخان
در حال حاضر، کریدور واخان نمادی از چالش‌های عمیق میان اقتصاد نیازمند افغانستان و امنیت حساس چین است. هرچند طالبان مشتاق اجرای این پروژه هستند، اما برای جلب رضایت چین باید در سیاست‌گذاری‌های کلان خود تغییرات اساسی ایجاد کنند. تا زمانی که طالبان تنها به گفتمان‌های دیپلماتیک و وعده‌های امنیتی تکیه کنند، واخان تنها روی نقشه باقی خواهد ماند و از نظر اقتصادی هیچ‌گونه تحولی ایجاد نخواهد شد. در این راستا، به نظر می‌رسد که برای به تحقق پیوستن پروژه واخان، لازم است که طالبان از سیاست‌های افراطی خود فاصله گرفته و امنیت پایدار و اصلاحات در ساختار حکمرانی افغانستان را پیگیری کنند.
