آب؛ سرمایه ملی افغانستان یا ابزار امتیازگیری طالبان؟

به گزارش ایراف، 22 مارچ در تقویم جهانی به «آب» این مایه حیات‌بخش اختصاص داده شده؛ عنصری که زندگی بشر به وجود آن وابسته است، از جمله در دنیای سیاست و قدرت.

آینده پژوهان می گویند که جنگ بعدی در دنیا بر سر آب خواهد بود؛ مساله ای که طالبان از زمان کنترل مجدد قدرت سرمایه گذاری ویژه ای روی آن کرده است. از جمله سرمایه گذاری عظیم کانال قوش تپه، رویای آبی طالبان روی رودخانه آمو: پروژه مناقشه برانگیزی که حکومت سرپرست حساب ویژه ای روی آن باز کرده است و آن را نماد امید می داند و کمر همت بسته تا به هر قیمتی پرونده قوش تپه را به نفع خود ببندد.

این کانال که طول آن 115 مایل است به گفته طالبان 20 درصد آب رودخانه آمودریا را به سمت دشت های خشک شمال افغانستان هدایت می کند. به گفته طالبان این کانال موجب اشتغال زایی می شود و نویدی برای تغییر بازی به نفع روستاییان شمال افغانستان است.

به گفته مقامات و محققان افغانستان زمانی که این کانال تکمیل شود می تواند 550000 هکتار بیابان را آبیاری کند که عملا زمین های قابل کشت افغانستان را یک سوم افزایش می دهد و حتی این کشور را برای اولین بار از دهه 1980 در تولید مواد غذایی خودکفا می کند؛ اما از سوی دیگر این کانال مسیری برای جلوگیری از انزوای طالبان و آزمونی برای نشان دادن توانایی این گروه در امر حکومت داری و تقویت وجهه خود در سطح منطقه ای است.

تکمیل این پروژه می تواند روایت خوبی از توانایی طالبان باشد؛ امری که حکومت سرپرست برای تحقق آن کمر همت بسته است. این در حالی است که برخی دیگر از محققان می‌گویند که تکمیل این پروژه دشواری ها و چالش های خاص خود به ویژه در حوزه فنی را دارد که اتمام آن را با موانعی رو به رو خواهد کرد.

با این وجود طالبان برای تکمیل این پروژه سرعت بی سابقه ای را در پیش گرفته است. طالبان در اواخر سال گذشته اعلام کرد که 90 درصد فاز دوم این پروژه تکمیل شده و روند آن را به سرعت به پیش می برد.

قوش تپه آنچنان برای طالبان مهم است که رهبری این گروه از روند پیشرفت آن بازدید کرده و دستور داده بود که 400 محافظ از این پروژه حفاظت کنند.

اما داستان در آن سوی رود فرق می کند. آمو را به عنوان «نیل» آسیای مرکزی می دانند. رودخانه آمو هزاران مایل از میان چهار کشور آسیای مرکزی می‌گذرد و در نهایت به دریای آرال می ریزد. از همین رو ساخت کانال قوش تپه روی این رود را یک تهدید جدی برای کشورهایی می دانند که در قسمت پایین دست رودخانه قرار دارند و وابسته به آن هستند و این موجب شده تا دیگر سهامداران این رودخانه از روند پیشرفت این کانال نگران باشند.

ازبکستان که 80 درصد آب جمعیت خود را از رودخانه آمو تامین می کند نگران پیش روی این برنامه بلندپروازانه طالبان است که سعی کرده از مسیر دیپلماتیک آن را پیگیری کند. به طوری که وزیر منابع آب ازبکستان در ماه ژوئن سال 2023 هیاتی را برای انتقال نگرانی های ازبکستان به کابل اعزام کرد.

اخیراً نیز عصمت الله ایرگاشف، نماینده ویژه ازبکستان در امور افغانستان گفته است که افغان ها حق دارند از این آب استفاده کنند؛ اما باید سهم آنها مشخص شود. از سوی دیگر، کشورهای سهامدار از این رودخانه در تلاش بوده اند تا با دخیل کردن طالبان در پروژه های انرژی این نگرانی ها را برطرف کنند.

با این وجود، طالبان با سرمایه گذاری عظیم کانال قوش تپه که مهم ترین پروژه آبی این گروه است ضمن آنکه می تواند به بحران های اقتصادی افغانستان کنونی پاسخ دهد، یک مکانیزم قوی برای چانه زنی های سیاسی دارد. هرچند اهداف مهم اقتصادی از جمله خودکفایی در پس آن نیز نهفته است.

طالبان با کنترل روی این پروژه از رهگذر تقویت نقش منطقه ای می‌تواند به بازیگری مهم در معادلات منطقه ای این حوزه تبدیل شود. هدفی که کابوس انزوا را برای طالبان دور می زند.

آب های غربی و پرونده ای که همچنان باز است

اما داستان سیاست های کلان آبی طالبان و دلبستگی به این عنصر حیات بخش زندگی برای اهداف اقتصادی و برنامه های سیاسی به اینجا خلاصه نمی شود. این گروه روی آب مرزهای غربی که دیرزمانی است محل مناقشه دو همسایه بوده نیز حساب ویژه ای باز کرده است. علیرغم وعده های داده شده در جریان سه سال گذشته همچنان بحث های جدی بر سر آب با ایران و مساله حقابه وجود دارد. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در جریان سفر خود به کابل ابراز امیدواری کرد که طالبان در تامین حقابه ایران همکاری کند و این را یک وظیفه انسانی خود می داند.

این در حالی است که پس از این سفر و ابراز امیدواری ها از تامین حقابه ایران، در بهمن ماه سال گذشته فاز سوم سد کمال خان در نیمروز آغاز شد. بعدتر در اسفند 1403 عبداللطیف منصور، سرپرست وزارت انرژی و آب طالبان از روند ادامه کار احداث سد پاشدان در هرات خبر داد و گفت کار بر روی آن شدت دارد.

رویکرد طالبان در سه سال گذشته نسبت به حقابه ایران و در حالی که روند سدسازی های غیراصولی که منجر به انحراف آب شده است نشان می دهد که طالبان رویکردی مشابه حکومت های قبلی دارد و هنوز به نظر این گروه زمان تامین حقابه ایران نرسیده است.

بلندپروازی منطقه ای طالبان در میانه عدم مدیریت درست داخلی 

رویای آبی طالبان با هدف خودکفایی و استقلال اقتصادی و افزایش قدرت چانه زنی سیاسی در منطقه در مرکز سیاست و پالیسی حکومت سرپرست تبدیل شده. طالبان آب را سلاحی قدرتمند برای پیگیری اهداف منطقه ای با تقویت وجهه خود می داند. طالبان برخلاف دولتمردان قبلی، سیاست های آبی را به طور جدی دنبال می‌کنند. نقش آب در منطقه و وابستگی کشورهای منطقه به این عنصر، طالبان را ترغیب کرده که ضمن ارائه سیاست حسن همجواری و تاکید بر همکاری با کشورهای دخیل در این موضوع به طوری آرام و به دور از حساسیت از آن به عنوان ابزار پیش‌برنده خواسته های خود چه در قالب اهداف منطقه ای و برای منافع سیاسی مانند خیز نقش منطقه ای بهره ببرد.

اما باید گفت در میانه تلاش های طالبان برای بهره گیری از پروژه های آبی، وضعیت آب در داخل افغانستان نگران کننده است. تسلط سریع طالبان بر افغانستان که حتی برای خود این گروه غیرمنتظره بود ناشی از یک استراتژی نظامی محور بود که فاقد برنامه‌هایی برای حکومت واقعی پس از تسلط بود.

این امر بر بخش های مختلف جامعه از جمله مساله آب تاثیرگذار بوده است. این بخش به دلیل عدم مدیریت کارآیی خود را از دست داده است. در راس وزارت آب و انرژی طالبان عبداللطیف منصور قرار دارد؛ فردی که درحال حاضر در فهرست تحریم های سازمان ملل است. به همین ترتیب نقش های ذیربط دیگر، از جمله معاونان و مدیران کل به اعضای طالبان اختصاص داده شده است. این افراد دارای عناوینی مانند مولوی، قاری یا ملا هستند که بیشتر در مدارس دینی آموزش دیده اند. این درحالی است که طالبان از کمبود قابل توجه ظرفیت انسانی به ویژه در زمینه های فنی مانند مدیریت آب و محیط زیست رنج می برند.

نبود متخصصان آبی و زیرساخت های لازم برای مدیریت بحران آب در افغانستانی که کشوری غنی از لحاظ آب است در حالی که این کشور از بحران های شدید اقتصادی و انسانی رنج می برد وضعیت آبی را در افغانستان نگران کننده کرده است.