سالگرد خروج شوروی از افغانستان؛ پایان یک اشغال پرهزینه

به گزارش ایراف، می گویند تاریخ را فاتحان می نویسند اما این در مورد افغانستان صدق نمیکند. هیچ جنگ با هدایت بازیگر خارجی در این کشور پیروز نهایی و قاطع نداشته است. ازجمله اشغال افغانستان و جنگ نه ساله شوروی در این کشور.

36 سال پیش در 15 فوریه 1989 نیروهای ارتش سرخ شوروی پس از نزدیک به یک دهه جنگ در افغانستان با عبور از پل دوستی درمرز ازبکستان و افغانستان از این کشور خارج شدند و به یکی از خون‌بارترین منازعات افغانستان نقطه پایان گذاشتند.بسیاری این خروج را شکست شوروی در افغانستان عنوان کردند اما برخی از ناظران نظری متفاوت تر داشتند. چرا که پس از این خروج دولت مورد حمایت شوروی تا سه سال دوام آورد. در نوامبر 1986 میخاییل گورباچف، رهبری شوروی تصمیم گرفت تا تمام نیروهای رزمی شوروی را تا پایان سال 1988 از افغانستان  که به قول گورباچف به یک «زخم خونریز» تبدیل شده بود، خارج کند. اما این توافقنامه ژنو در 14 آوریل 1988 بود که مسیر را برای خروج از افغانستان هموار کرد.چنانچه که این توافقنامه یک جدول زمانی دقیق برای خروج تعیین کرد.

روند خروج اتحاد جماهیر شوروی چهار سال قبل از آن در 15 مارس 1985 به دور از چشم عموم آغاز شده بود.میخائیل گورباچف، رهبر وقت شوروی، در دیداری در مسکو با ببرک کارمل، رئیس جمهور وقت افغانستان و رهبر حزب حاکم دموکراتیک خلق افغانستان به همتای خود گفت: “شما درک می کنید که نیروهای شوروی نمی توانند برای همیشه در افغانستان بمانند.”

در همان روز، گورباچف ​​در دیدار با ژنرال ضیاءالحق پاکستانی به احتمال خروج نیروهای شوروی از افغانستان اشاره کرد.کارمل و ضیا هر دو در مسکو بودند تا در مراسم تشییع جنازه کنستانتین چرننکو، سلف گورباچف ​​شرکت کنند. اما تصمیم برای عقب نشینی رسماً چند ماه بعد، در جولای 1986 گرفته شد و تا نوامبر همان سال، شش هنگ شوروی – 6 تا 7000 سرباز – از افغانستان خارج شدند.هیچ کس باور نمی کرد که شوروی برای خروج از افغانستان جدی باشد اما این توافقنامه ژنو بود که مسیر خروج شوروی از افغانستان را هموار کرد.

توافقنامه ژنو تسهیل کننده خروج شوروی از افغانستان

در اوایل سال 1981، تماس های افغانستان و پاکستان در سازمان ملل متحد در ژنو در تلاش برای پایان دادن به بحران، که توسط مسکو و کابل آغاز شد، برقرار شد.بسیاری از اعضای رهبری شوروی معتقد بودند که حضور آنها در افغانستان یک ماموریت کوتاه خواهد بود و به هشدارهای ارتش و دانشگاه های برجسته مبنی بر اینکه مداخله نظامی ممکن است به باتلاق ختم شود توجه نکردند و  نتیجه آن شد که نزدیک به یک دهه در افغانستان گیر کردند.

از ژوئن 1982 به بعد، گفتگوهای رسمی در مورد چگونگی پایان دادن به درگیری رقم خورد.درنهایت در 14 آوریل 1988، پس از یازده دور غالباً چند مرحله ای، توافقنامه ژنو (که رسماً به عنوان موافقتنامه های حل و فصل وضعیت مربوط به جمهوری دموکراتیک افغانستان شناخته می شود) امضا شد.در 2 فوریه 1988، گورباچف ​اعلام کرد که دولت‌های اتحاد جماهیر شوروی و افغانستان تاریخی را برای شروع خروج – 15 مه 1988 – تعیین کرده‌اند و این کار ظرف ده ماه، یعنی حداکثر تا 15 مارس 1989 تکمیل می‌شود اما این روند یک ماه زودتر از برنامه انجام شد.

این گونه شوروی براساس توافقنامه ژنو خروج خود از افغانستان را قطعی کرد. گفتنی است توافقات ژنو یک توافقنامه صلح نبود و تنها جنبه های بین المللی درگیری را تنظیم می کرد:یعنی خروج شوروی و پایان دادن به حمایت پاکستان از مجاهدین و ساختار آینده دولت افغانستان خارج از اختیارات مذاکرات باقی مانده بود.علاوه بر این، مجاهدین نیز طرف قرارداد نبودند.اگرچه آنها به طور گسترده توسط پاکستان حمایت می شدند و در آن مستقر بودند، اما نمی خواستند که پاکستان به نام آنها در ژنو صحبت کند.

این خروج در دو مرحله صورت گرفت: مرحله اول از 15 مه تا 15 آگوست 1988 به طول انجامید. مرحله دوم در ماه ژانویه آغاز و در 15 فوریه 1989 به پایان رسید. مسیرهای عقب نشینی در نیمه غربی کشور از قندهار از طریق شیندند و هرات به کوشکا می رسید. مسیرشرقی از کابل به گذرگاه سالنگ سپس به بندر حیرتان و از طریق پل دوستی به حیرتان می رسید. در مرحله اول 50000 سرباز از 10 پادگان اصلی خارج شدند. ارتش چهلم شوروی تمام پایگاه های شهرهای جلال آباد، غزنی، گردیز، فیض آباد، لشکرگاه، قندز و قندهار را به نظامیان افغان تحویل داد. این امر نیروهای شوروی را به یک دهلیز غربی و شرقی تقسیم کرد که از کابل در شرق و شهر شیندند در غرب تا مرز شوروی امتداد داشت.

مرحله دوم در ژانویه 1989در اواسط زمستان پس از دو ماه تاخیر به دلیل رایزنی بین مسکو و دولت نجیب الله درمورد اقداماتی که برای جلوگیری از موج افزایش بی ثباتی در کشور انجام شود، آغاز شد.

شوروی سرانجام تمام 50000سرباز باقی مانده را در اواخر ژانویه واوایل فوریه 1989خارج کرد.آخرین هواپیمای شوروی در 3 فوریه پایگاه هوایی بگرام را ترک کرد. در 4 فوریه آخرین نیروهای زمینی کابل را ترک کردند. آخرین گروه عمده نیروهای شوروی از 11 تا 14 فوریه از مرز به اتحاد جماهیر شوروی عبور کرد و فرمانده ارتش چهلم، ژنرال بوریس گروموف در 15 فوریه از مرز عبور کرد.

آنچه در این میان برای شوروی مهم بود پایبندی کامل به تعهدات توافقنامه ژنو بود.هرچند که شوروی به حمایت خود از دولت کمونیستی کابل ادامه داد. دیپلمات درگزارشی در سال 2019 به نقل از منابع نوشته بود از زمان خروج تا دسامبر 1991 تخمین زده می شود که اتحاد جماهیر شوروی سالانه 3 تا 4 میلیارد دلار کمک اقتصادی و نظامی برای حمایت از رژیم نجیب در افغانستان صرف کرده است.

به عبارت دیگر،هرچند شوروی خروج نظامی خود را رقم زد اما حمایت مستشاری خود از افغانستان را قطع نکرد. چنانچه که افغانستان همچنان کمک نظامی شوروی به ارزش چهار میلیارد روبل در سال 1989 و یک میلیارد روبل در سال 1990 دریافت می کرد.

هزینه های جنگ

اما این اشغال که گمان نمی رفت برای یک دهه شوروی را درگیر مساله افغانستان کند و افغانستان را در سرآغاز دوره ای از نزاع های خانمان سوز قرار دهد،هزینه های انسانی و مالی بسیاری برجای گذاشت. همانطور که آمد در اواسط دهه 1980، رهبران شوروی افغانستان را “زخم خونریزی” نامیده بودند.در آن زمان، اتحاد جماهیر شوروی از نظر اقتصادی در یک مسابقه تسلیحاتی فراگیر با ایالات متحده گرفتار شده بود که شرایط زندگی مردم را تحت فشار قرار داد.این درحالی بود که در این جنگ 14453 سرباز شوروی کشته و 49983 نفر زخمی شدند که حدود 7000 نفر از آنها برای همیشه معلول شدند.با این وجود،یک روز پس از خروج ژنرال گروموف از افغانستان در سال 1989، هیچ اشاره ای به هزینه جنگ نکرد.

به این ترتیب پایان اشغال افغانستان با شکست پروژه اشغال بی پایان رقم خورد: جنگی که پیروزی قطعی شوروی و دولت متبوعش در کابل برخلاف انتظارهای روزهای نخست اشغال را رقم نزد و در تاریخ با شکست شوروی در افغانستان ثبت شد و تنها چیزی که برجای ماند ویرانی، ناامنی و مداخلات مستمر کشورهای خارجی و ورود از جنگی به جنگی دیگر بود.براساس آمارها در طول جنگ نه ساله روسیه در افغانستان حداقل یک میلیون افغان و 15000سرباز شوروی کشته شدند. زیرساخت ها ویران شد و یک سوم مردم افغانستان فرار کردند و پناهنده شدند.  و مهم تر آنکه تهاجم شوروی به عنوان آغازی تلقی شد که «جنگ چهل ساله» را در جغرافیای افغانستان رقم زد.

منابع

Rutting,Thomas(2014), “Crossing the Bridge: The 25th anniversary of the Soviet withdrawal from Afghanistan”,https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/context-culture/crossing-the-bridge-the-25th-anniversary-of-the-soviet-withdrawal-from-afghanistan/

Gady,Franz-Stefan(2019), “30-Year Anniversary of Soviet Withdrawal From Afghanistan: A Successful Disengagement Operation?”, https://thediplomat.com/2019/02/30-year-anniversary-of-soviet-withdrawal-from-afghanistan-a-successful-disengagement-operation/