پاکستان و افغانستان؛ مرزهای طولانی، اختلافات تاریخی، تجارت رو به کاهش

به گزارش ایراف، کشور افغانستان با ایران، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، چین و پاکستان هم مرز است. به دلیل نداشتن مرز آبی و یا عدم دسترسی به زیرساخت های کامل هوایی، همواره حمل و نقل زمینی (خصوصا جاده ای) اصلی ترین نحوۀ ترابری و حمل و نقل برای این کشور محسوب شده است.

به طور کلی می توان گفت، سیستم حمل و نقل افغانستان از راه های هوایی، ریلی و جاده ای تشکیل شده است؛ اما مسیرهای اصلی حمل و نقل منطقه ای و نقاط ورودی از طریق گذرگاه های مرزی زمینی به ویژه در رابطه با انتقال کالاها و خدمات بشردوستانه همواره حائز اهمیت بوده و هستند.

اکثر جاده های مناطق جنوبی افغانستان در طول جنگ های داخلی طولانی در این کشور ویران شده اند؛ ولی با این حال هنوز این جاده است که موجب می شود کالا از کشورهای دیگر به افغانستان برسد.

گذرگاه‌های مرزی افغانستان با پاکستان

پاکستان و افغانستان مرز وسیعی به طول ۲۶۴۰ کیلومتر در امتداد نوارهای جنوبی و شرقی افغانستان دارند که این مرز به عنوان «خط دیورند» شناخته شده است.

این خط در نتیجۀ توافق میان سر مورتیمر دیورند، نمایندۀ دولت هند بریتانیایی، و عبدالرحمن خان، امیر یا حاکم وقت افغانستان بوده و در ۱۲ نوامبر ۱۸۹۳ در کابل، افغانستان امضا شده است. با این حال، از زمان استقلال هند از بریتانیا و ایجاد پاکستان در سال ۱۹۴۷، دولت های بعدی در افغانستان خط موسوم به “خط دیورند” را به عنوان مرز بین دو کشور نپذیرفته و این مرز همواره به صورت مناقشه ای حل نشده، وجود داشته است. با این حال هنوز این خط مرز بین پاکستان و افغانستان است.

ولایات بدخشان، نورستان، کنر، ننگرهار، پکتیا، خوست، پکتیکا، زابل، قندهار، هلمند و نیمروزِ افغانستان همگی در مجاورت با مرز پاکستان قرار دارند.

مهم‌ترین گذرگاه های مرزی بین دو کشور در تورخم، بین پیشاور و جلال آباد و همچنین در اسپین بولدک بین قندهار و کویته قرار دارد. در حال حاضر هیچ گذرگاهی از راه آهن عملیاتی بین پاکستان و افغانستان وجود ندارد، اما راه آهن پاکستان در حال برنامه ریزی برای ایجاد خط آهنی جدید بین دو کشور جهت ارتقا و تقویت فعالیت های تجاری است.

در ماه می ۲۰۲۳ محمد صادق خان، نماینده‌ ویژۀ پاکستان در امور افغانستان گفته است که کشورش تصمیم گرفته است به منظور تسهیل فعالیت ‌های تجارتی و تنظیم تردد مسافران چندین گذرگاه مرزی دیگر با افغانستان ایجاد خواهد کرد.

بخش بزرگی از کالاهای وارداتی به افغانستان از گذرگاه ‌های مرزی پاکستان وارد می ‌شوند. همچنین کالاهای صادراتی افغانستان از جمله میوه‌ تازه‌ و خشک نیز از طریق پاکستان وارد بازار جهانی می ‌شود.

اختلافات پاکستان و افغانستان و درگیری‌های مرزی

همواره بین افغانستان و پاکستان چه در دوره جمهوریت و چه در دوران طالبان اختلافاتی وجود داشته است. بنابراین بهتر است پیش از اشاره به گذرگاه های مرزی بین افغانستان و پاکستان، به تنش های مرزی فی مابین و درگیری های مرزی بین دور کشور نیز اشاره شود.

شاید بتوان گفت که اختلافات مرزی میان افغانستان و پاکستان با ارجاع به ناامنی و بی ثباتی برای دو طرف، همواره وجود داشته است. چنانچه به گزارش الجزیره، مرز تورخم همواره یکی از مرزهای درگیر بین پاکستان و افغانستان است. اگرچه در سال 2024 این مرز مدتی بسته بود، ولی بررسی سابقه این مرز نشان می دهد در سال 2023 و 2022 نیز این مرز بارها بسته و بازگشایی شده است.

همواره پاکستان، افغانستان را به “ساخت سازه های غیرقانونی” در نزدیکی این گذرگاه متهم و اعلام کرده که تیراندازی های بی دلیل و بی رویه نیروهای افغان منجر به بسته شدن آن می شود. در مقابل اما، دولت حاکم طالبان در افغانستان این اتهامات را رد کرده و اعلام می کند که تنها در حال بازسازی یک پست امنیتی قدیمی است.

به هرروی می توان گفت سه گذرگاه رسمی در مرز بین افغانستان و پاکستان وجود دارد. دو مورد از این گذرگاه ها بسیار معروف هستند: ۱- گذرگاه مرزی تورخم در ناحیۀ شرق ۲- گذرگاه مرزی اسپین بولدک-چمن در ناحیۀ جنوب و ۳- گذرگاه مرزی غلام خان، سه گذرگاه اصلی بین دو کشور و همچنین دارای وجهه و جایگاهی بین المللی هستند.

دروازه‌ هایی که دو کشور را در جنوب از هم جدا می‌کنند به زبان پشتو تحت عنوان دروازه‌ های دوستی نوشته شده است. به غیر از این سه گذرگاه رسمی مرزی، گذرگاه های مرزی دیگری نیز بین پاکستان با افغانستان وجود دارد که حجم بسیار محدودی مبادلات تجاری در آنها صورت می گیرد. مانند آراندو، خرلاچی، انگور اده، بنشاهی بادینی و چمن.

گذرگاه تورخم

مرز تورخم قدیمی ترین و شلوغ ترین گذرگاه مرزی میان افغانستان و پاکستان است. گذرگاه مرزی تورخم شهر جلال آباد مرکز ولایت ننگرهار شرقی را از طریق ولسوالی مومند دره و گذرگاه خیبر به پیشاور متصل می کند. نقطه مرزی تورخم اصلی ترین نقطه ترانزیتی مسافر و کالا بین پاکستان و افغانستان محصور در خشکی است و حجم زیادی از تجارت رسمی دوجانبه و تجارت ترانزیتی از طریق این مرز انجام می گیرد.

این گذرگاه، ولایتِ ننگرهار افغانستان را به مناطق قبیله ای تحت اداره فدرال پاکستان (فتا) و خیبر پختونخوا متصل می کند و نقطه ورود اکثر کالاهایی است که از طریق بندر کراچی پاکستان به مناطق مرکزی و شرقی افغانستان وارد می شوند.

تاریخچه گذرگاه مرزی تورخم به دوران پیش از تقسیم برمی گردد، زمانی که تجارت فرامرزی بین افغانستان و دولت بریتانیا هند از طریق مرز تورخم انجام می شد. اما دفتر عملیات گمرک در سال ۱۹۵۴ در گذرگاه مرزی تورخم تأسیس شد.

تورخم یکی از چندین گذرگاه در مرز ۲۶۰۰ کیلومتری است که دو کشور را از هم جدا می کند. این دروازه در یک مسیر ترانزیت کلیدی بین همسایگان پرتنش جنوب آسیا قرار دارد و حلقه ای حیاتی برای ساکنان دو سویِ مرز است. این گذرگاه در انتهای بزرگراه ملی N-5 پاکستان قرار دارد و مناقشات مربوط به این مرز برای دهه ها محل اختلاف بین همسایگان بوده که به دلیل این منازعات نیز مرز تورخم چندین بار در سال های اخیر بسته شده است. چنانچه تورخم از زمان روی کار آمدن دولت تحت رهبری طالبان در افغانستان در آگوست ۲۰۲۱ به طور متناوب بسته شده است.

پاکستان در جولای ۲۰۱۶ ساخت دروازه مرزی، پایانه گذرگاه و سایر زیرساخت ‌های مرتبط را در سمت مرز تورخم تکمیل کرد و متعاقبا پاکستان این دروازه مرزی تازه افتتاح شده را باب پاکستان نام گذاری کرد. همچنین از آنجا كه در جریان درگیری های مرزی درمنطقه تورخم میان نیروهای مرزبانی پاكستان و افغانستان رخ داد و یكی از فرماندهان مرزی ارتش پاكستان به نام سرهنگ ‘جواد علی چنگیزی’ و سه نفر دیگر از نیروهای مرزبان این كشور در این درگیری ها كشته شدند، پایانه یا یکی از ترمینال های این گذرگاه به نام این فرد نام گذاری شد.

گذرگاه اسپین بولدک-چمن

اما سپین ‌بولدک دومین گذرگاه زمینی مهم میان افغانستان و پاکستان و یا دومین مرز شلوغ میان دو کشور است که تجارت رسمی دوجانبه و ترانزیتی از طریق آن انجام می شود.

اسپین بولدک در جنوب ولایت قندهارِ، افغانستان و چمن در ایالت بلوچستانِ پاکستان دو شهر مرزی هستند. به گزارش وب سایت شبکه تحلیلگران افغانستان، گذرگاه مرزی اسپین بولدک در جنوب ولایت قندهار، جنوب افغانستان را از طریق گذرگاه خوجک به کویته، مرکز ایالت بلوچستان پاکستان متصل می کند.

قندهار مرکز این منطقه جنوب غربی در افغانستان بوده که در نزدیکی مرز پاکستان واقع شده است. مرز پاکستان (چمن) به عنوان نقطه اصلی ورود اکثر کالاهایی است که از طریق بندر کراچی در پاکستان به این منطقه جنوب غربی وارد می شوند.

بر اساس مقررات افغانستان، کامیون های خارجی نمی توانند در این کشور تردد کنند و محموله باید به کامیون های ثبت شده ملی انتقال داده شود. این ترابری و انتقال به وسایل نقلیهِ دیگر در محل اداره گمرک، در اسپین بولدک انجام می شود.

گذرگاه خان

گذرگاه مرزی خان ولسوالی گُربُز ولایت خوست شرقی را به شهر میران شاه مرکز وزیرستان شمالی متصل می کند. خان سومین گذرگاه رسمی بزرگ در این مرز عمدتاً نفوذپذیر بین پاکستان و افغانستان است.

تجارت فرامرزی از طریق غلام خان در اوایل دهه ۲۰۰۰ انجام شد، اما متعاقبا در سال ۲۰۱۴ به دلیل عملیات نظامی بزرگ ضرب عذاب مرز برای فعالیت های مرزی بسته شد.

در سال ۲۰۱۴ و پس از آغاز یک حمله بزرگ پاکسازی ضد گروه های شبه نظامی به رهبری ارتش پاکستان در این منطقه قبیله ای، که زمانی به عنوان کانون” تروریسم بین المللی محکوم شد گذرگاه مرزی دورافتاده غلام خان در وزیرستان شمالی را بستند. اما پس از نزدیک به چهار سال بعد این مسیر تجاری بزرگ با افغانستان محصور در خشکی بازگشایی شد و پس از آن نیز در سال ۲۰۱۹، به طور کامل برای تجارت و عبور افراد از مرز بازگشایی شد.
شایان ذکر است که گذرگاه مرزی خان، در نقطه مرزی پاکستان و افغانستان، کوتاه ترین مسیری محسوب می شود که مسیر غربی کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) را با افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی و فراتر از آن متصل می سازد.

در همین راستا و به منظور ارتقای فعالیت های تجاری در منطقه در ماه آپریل ۲۰۲۱، دولت خیبر پختونخوا (KP) تجارت ترانزیتی پاکستان-افغان را از طریق گذرگاه مرزی غلام خان در منطقه قبیله ای وزیرستان شمالی افتتاح کرد.

در این مراسم افتتاحیه، دو کامیون تجارت ترانزیتی که از شهر بندری کراچی وارد شده بودند از طریق غلام خان به کابل فرستاده شدند.

وضعیت تجارت بین افغانستان و پاکستان

کمتر از 10 روز پیش محمد صادق، نماینده ویژه پاکستان برای افغانستان با مقام‌های طالبان، وزارت صنعت و تجارت در خصوص وضعیت تجاری دو کشور دیدار و گفتگو کرد که به گفته وزارت صنعت و تجارت طالبان مقرر شد تا فعالیت های تجاری بین دو کشور گسترش پیدا کند.

طالبان می‌گویند در بخش تجارت ترجیحی، تصمیماتی اتخاذ شد که براساس آن، ۴ قلم کالا از افغانستان و ۳ قلم کالا از پاکستان مطابق فصل صادرات میان دو کشور مبادله شود.

وزارت صنعت و تجارت طالبان گفته که در ادامه‌ توسعه گذرگاه‌های مرزی، به‌ویژه تورخم و اسپین‌بولدک، نیز به عنوان موضوعی کلیدی مورد تاکید قرار گرفت.

پیش از این طالبان در اطلاعیه ای روند تجارت بین دو کشور را نزولی اعلام کرده بود.

آخندزاده عبدالسلام جواد، دلیل اصلی کاهش صادرات کالاهای تجاری افغانستان به پاکستان را عدم رعایت قراردادهای تجاری میان دو کشور از سوی پاکستان عنوان کرده است.

جواد افزود که در پنج ماه نخست امسال، ۴.۶ میلیارد دلار معاملات تجاری میان افغانستان و کشورهای منطقه انجام شده است.

او اضافه کرد: “در این مدت حدود ۴.۶ میلیارد دلار معاملات تجاری انجام شده که ۵۰۹ میلیون دلار آن صادرات و حدود ۴.۹۱ میلیارد آن واردات بوده است.

این در حالی است، اتاق تجارت مشترک افغانستان – پاکستان می‌گوید که در سال گذشته میلادی، مجموع تجارت میان این دو کشور به حدود دو و نیم میلیارد دلار می‌رسید، اما در حال حاضر به ۷۰۰ میلیون دالر کاهش یافته است.

خان‌جان الکوزی، مسول این نهاد گفته است که به دلیل تغییر مشکلات در بخش ترانزیت و همچنان مشکلات طبیعی، داد و ستد میان دو کشور، ۵۰ تا ۷۰ درصد کاهش یافته است.

پیش از این، اتاق مشترک تجارت افغانستان – پاکستان گفته بود که به دلیل برخی اقدامات حکومت پاکستان، بخش اعظم تجارت ترانزیتی افغانستان از پاکستان به ایران منتقل شده است.

ضیاالحق سرحدی، هماهنگ‌کنندۀ این اتاق در خیبر پشتونخوا به صدای امریکا گفت که تاجران افغان ۷۰ درصد تجارت ترانزیتی شان را اکنون از طریق بندرهای چابهار و بندر عباس ایران انجام می‌دهند.

به گفتۀ سرحدی، این تغییر مسیر تجارت ترانزیتی سبب شده است که حدود ۲۰ هزار نفر در گمرک‌ها و بازارهای ترانزیتی شغل شان را در پاکستان از دست بدهند.

همچنان پیش از این بانک جهانی نیز گزارش داده بود که صادرات افغانستان در جنوری سال روان نسبت به مدت مشابه سال گذشته میلادی پنج درصد کاهش را تجربه کرده است.

آمار بانک جهانی نشان می‌دهد که صادرات زغال سنگ به پاکستان ۸۷ درصد کاهش یافت که ضربه قابل توجهی در بخش صادرات بود، اما این کاهش با افزایش صادرات مواد غذایی و نساجی جبران شد.