به گزارش ایراف، مدیریت منابع آب در کشور افغانستان از ابتدای دهه 90 به طور ویژه تحت نظر مسئولان این کشور قرار گرفت.
آب آنقدر برای افغانستان مهم است که فرقی نمی‌کند کدام طیف در راس حکومت افغانستان باشد هر رژیمی که بیاید چه با رای مردم و چه با زور، چه مردم قبولش داشته باشند و چه نداشته باشند مسئله سدسازی و آب را در اولویت خود قرار می‌دهد.
به همین دلیل، اگر در بخش‌های دیگر شاهد تشتت آرا باشیم؛ ولی در مسئله آب و سدسازی یک برنامه بیشتر وجود ندارد و آن هم استفاده حداکثری از منابع آب است.
بر اساس اطلاعات اعلام شده توسط اداره ملی تنظیم امور آب افغانستان، این کشور سالانه پذیرای 163 میلیارد متر مکعب آب حاصل از بارندگی دارد که زمینه دسترسی به 57 میلیارد متر مکعب آب جاری قابل دسترسی را مهیا میکند.
از سوی دیگر میزان ذخایر آب زیرزمینی قابل دسترسی در افغانستان به 18 میلیارد متر مکعب می‌رسد.
به استناد جزئیات برنامه دولت افغانستان به منظور بهبود شرایط مدیریت منابع آب در این کشور، سیاست‌هایی نظیر نهایی کردن سند دیپلماسی آب افغانستان، تدوین سیاست‌های آب‌های مرزی، زیرزمینی، شبکه آبیاری و مدیریت سیلاب‌ها و تدوین و تطبیق استراتژی ملی آب انجام شده است.
در بخش ساخت و سازها نیز کار روی 42 سد بزرگ که عمدتا روی رودهای مرزی افغانستان مستقر است، به همراه توسعه زمین تحت پوشش شبکه آبیاری از 2.4 میلیون هکتار به 3.1 میلیون هکتار در دستور کار دولت طالبان است. این سند نیز دوباره توسط مسئولان ارشد حکومت طالبان در هفته های اخیر ابلاغ شده است.
در همین راستا به منظور آشنایی بیشتر با سدهای در دست ساخت توسط طالبان به بررسی چند پروژه عظیم فعال در این کشور می‌پردازیم.
فراه‌رود رمز حیات هامون سابوری
فراه‌رود، رودخانه‌ای در غرب افغانستان است که از دامنه‌های جنوبی رشته کوه بند بیان سرچشمه می‌گیرد و از جنوب غربی شهر فراه می گذرد و پس از طی مسیری 350 مایلی یا 560 کیلومتر یکی از مهم‌ترین سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند است.
این رود در نهایت به تالاب هامون سابوری منطقه مشترک میان ایران و افغانستان می ریزد.
این رودخانه با تغییرات فصل‌ها نوسانات زیادی دارد، گاهی اوقات در بهار سیل می‌آید و صعب‌العبور می‌شود و در تابستان چنان خشک و بی‌آب می‌شود که انگار این منطقه سالیان سال است که خشک و لم یزرع است.
آب فراه بیشتر برای استفاده کشاورزان در نظر گرفته شده است به همین دلیل در حاشیه فراه زمین‌های کشاورزی وجود دارد و کشاورزان از آن بهره می‌برند.
فراه‌رود وقتی که آب دارد به غیر از آنکه بخش قابل توجهی از آب هامون را تامین میکند مانع از برخاستن گرد و خاک و طوفان‌های شنی در منطقه سیستان ایران می‌شود. به همین دلیل رایزنی های سیاسی همواره برای تامین آب هامون از طریق فراه رود وجود دارد.
مجتبی ذوالجودی؛ معاون سازمان محیط زیست در خصوص گرد و خاک برخاسته از خشکی فراه رود می‌گوید دخالت‌های انسانی و انحراف مسیر طبیعی آب، نابودی تالاب‌های هامون را رقم زده است، هرچند خشکسالی در برخی سال‌ها اتفاق می‌افتد و ما نیز این شرایط را درک می‌کنیم؛ اما باید بین دو کشور همراهی مطلوب‌تری صورت گیرد تا آب در مسیر طبیعی خود جریان داشته باشد و منحرف نشود. تالاب‌های هامون بین دو کشور ایران و افغانستان مشترک است و با توجه به اهمیت بین المللی این تالاب، مجامع بین المللی نیز خواستار حفظ حیات آن هستند.
وی ادامه می‌دهد بر اساس عرف و حقوق بین الملل، بهره برداری از آب های فرامرزی باید به گونه ای برنامه‌ریزی شود که نیاز پایین‌دست رعایت شده و در شرایط خشکسالی نیز حداقل نیاز محیط زیستی رودخانه‌ها تامین شود، حفظ تالاب‌ها منافع برد – برد برای دو کشور به همراه داشته و تمام همکاری‌ها نیز باید با لحاظ منافع مشترک مردم دو کشور صورت گیرد.
ذوالجودی تاکید میکند اگر حقابه محیط زیستی هامون تامین نشود، علاوه بر اینکه به تنوع زیستی تالاب بین‌المللی آسیب وارد می‌شود، گرد و غبار برخاسته از بستر خشک تالاب نه تنها ایران؛ بلکه کشورهای منطقه و خود افغانستان را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت از محیط زیست ادامه داد: بر اساس معاهده ای که سال ۱۳۵۱ فی‌مابین ایران و افغانستان به امضا رسید، حقابه هامون ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب در سال تعیین شد که باید سالانه برای مصارف حداقلی از رودخانه هیرمند به سوی ایران رهاسازی شود.
وی تاکید کرد: موضوعات محیط زیستی حد و مرز نمی‌شناسند و مرزهای سیاسی نمی‌توانند پیامد فعالیت‌های غیراصولی کشورها را محدود کنند و اگر تخریبی در یک منطقه رخ دهد، تاثیرات آن را در دیگر نقاط شاهد خواهیم بود که این آثار بسته به شدت و ماهیت تخریب، دارای مقیاس‌های متفاوتی در سطح محلی، منطقه‌ای و جهانی خواهند بود، درباره تالاب‌ها هم شرایط به همین گونه است، فواید حفاظت و احیای تالاب‌ها به تمام کره زمین برمی‌گردد چرا که تالاب‌ها دارای خدمات و کارکردهای اکولوژیکی بسیاری هستند و زیست‌بوم را پویا نگه می‌دارند؛ بنابراین اگر هامون خشک شود علاوه بر ایران، کشور افغانستان و تمام منطقه هم دچار مشکل می‌شود.
ذوالجودی اذعان داشت: در برخی مناطق که خشکسالی شدید به وقوع پیوسته است، شاید با مدیریت منابع آب هم نتوان کاری انجام داد؛ اما در هامون شرایط متفاوت است و بر این اساس می توان با یک مدیریت برد- برد و رعایت حسن همجواری بین دو کشور، این تالاب را حفظ کرد، چون احیا و حفاظت از این پهنه آبی هم برای ایران و هم برای افغانستان مفید است.
ساخت سد بخش آباد روی فراه‌رود
همانطور که گفته شد حکومت افغانستان تصمیم گرفته است تا مدیریت سفت و محکمی روی آب های مرزی ایفا کند به همین دلیل ساخت سد بخشآباد را بر فراه‌رود آغاز کرده است؛ سدی که با اتمام آن عملا دیگر آبی را به هامون سابوری ارسال نخواهد کرد و استان سیستان و بلوچستان با مشکلات ریزگرد و آب مواجه خواهد شد و به گفته رسانه های محلی با ساخت این سد مرگ سیستان رقم خواهد خورد.
فاجعه انسانی با ساخت سد بخشآباد
محمد سرگزی؛ رئیس کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی در خصوص ساخت سد بخشآباد گفته است با توجه به اینکه هامون سابوری در کریدور بادی منطقه سیستان قرار گرفته، تکمیل سد بخشآباد و نرسیدن آب به هامون سابوری کیفیت هوای سیستان را به کلی نابود میکند، به طوری‌که این منطقه دیگر جای زندگی نخواهد بود.
وی معتقد است: زمان آن رسیده که دستگاه‌های متولی به ویژه دستگاه دیپلماسی کشور در خصوص ساخت سد بخش آباد هرچه زودتر تدبیری برای جلوگیری از ایجاد فاجعه انسانی در منطقه سیستان بیاندیشند.
نماینده مردم شهرستان های زابل، زهک، هیرمند، نیمروز و هامون در مجلس شورای اسلامی گفت: آبگیری تالاب هامون سابوری از این جهت اهمیت دارد که با توجه به مسیر کریدور باد منطقه سیستان موجب تثبیت خاستگاه‌های گرد و غبار می‌شود؛ ساخت سد بخشآباد آبگیری هامون سابوری را متوقف خواهد کرد و معضل گرد و غبار سیستان را به اوج خود می‌رساند.
وی بیان کرد: سد بخشآباد بر رود فراه را باید به‌عنوان تسریع در نابودی کامل تالاب بین‌المللی هامون و قطع امید به ادامه حیات در منطقه دانست و این امر برای مردم سیستان و برای نمایندگان آن‌ها در مجلس شورای اسلامی به هیچ وجه قابل قبول نیست.
پای کدام کشورها در ساخت سد بخشآباد در میان است؟
اگرچه فراه‌رود متعلق به افغانستان است؛ اما این کشور توانایی ساخت سد را ندارد به همین دلیل وقتی به پروژه‌های سدسازی در افغانستان نگاه می‌کنیم یک یا دو کشور خارجی نیز در این پروژه‌ها مشارکت دارند که معمولا یک کشور هزینه ساخت و دیگری کارهای فنی و مهندسی آن را انجام می دهد.
در ساخت سد بخشآباد نیز این قانون نانوشته وجود دارد به همین دلیل این سد با پول قطر و توانایی فنی و مهندسی کشور ترکیه در حال ساخت است.
ملا عبداللطیف منصور؛ سرپرست وزارت انرژی و آب حکومت طالبان نیز در دیدار اخیر خود با برخی از بزرگان اقتصادی و سرمایه گذاران کشور ترکیه در خصوص ساخت سد بخشآباد تاکید کرده و گفته است این سد باید هرچه سریع‌تر تکمیل شود.
ویژگی‌های سد بخشآباد
سد بخشآباد در منطقه «بالابلوک» ولایت فراه طراحی شده است. این سد ۸۱ متر ارتفاع دارد و تولید حدود ۲۷ تا ۳۲ مگاوات برق به‌عنوان بخشی از اهداف این پروژه در نظر گرفته شده است. این سد 26 برابر سد کمال‌خان ظرفیت دارد؛ یعنی رقمی حدود یک میلیارد و 360 میلیون مترمکعب و قرار است برای توسعه کشاورزی در سه شهرستان بالابلوک، خاک سفید و فراه و تولید برق به مصرف برسد.
این سد قسمت قابل توجهی از حقابه تالاب‌های هامون را پشت خود ذخیره خواهد کرد و برای آن دو کانال انحراف تعریف شده که ظرفیت انحراف حدود 24 مترمکعب بر ثانیه آب را خواهند داشت.
کارشناسان حوزه هیدروپلیتیک تاکید میکنند این شیوه طراحی نشان می‌دهد که حجم قابل توجهی از آوردِ رودخانه فراه به سمت هامون، از دسترس این تالاب‌ها خارج می‌شود. علاوه بر این به‌ظاهر هدف افغانستان از ساخت سد، تولید برق و توسعه کشاورزی است؛ اما اهداف دیگری از ساخت این سدها در کنار توسعه کشاورزی می‌توان متصور شد و آن هم ابزارسازی برای چانه‌زنی در برابر ایران است.
بهنام اندیک؛ کارشناس هیدروپلیتیک در این رابطه می‌گوید: در حال حاضر کار ساخت دو تونل انحرافی این پروژه در دست پی‌گیری است. دو تونل 500 متری برای سد طراحی شده است. بر اساس آخرین اطلاعاتی که در اختیار داریم، یک ماه پیش 120 متر از یکی از تونل‌ها حفر شده بود.
به گفته اندیک این دو تونل قرار است کار انحراف آب را انجام دهند. قطر یکی از تونل‌ها 9 متر است و دیگری با قطر 6 متر ساخته خواهد شد. به گفته او، آن‌طور که طرف افغانستانی ادعا میکند، با ساخت این سد قرار است 138 هزار هکتار اراضی کشاورزی را در مناطق بالابلوک، خاک سفید و فراه زیر کشت آبی ببرد.
این کارشناس هیدروپلیتیک اضافه میکند: هدف دیگری که برای سد بخش آباد تعریف شده، تولید برق با ظرفیت 27 مگاوات است.
او حجم سد را بر اساس ادعای طرف افغانستانی یک میلیارد و 360 میلیون مترمکعب اعلام کرده و یادآور می‌شود: حجم ذخیره این سد تقریباً برابر با سد مارون با 1.2 میلیارد مترمکعب است.
فریبا آوریده؛ کارشناس محیط زیست نیز می گوید این سد قادر است کل آب رودخانه را کنترل و ورودی به هامون سابوری را تقریباً صفر کند.
او اضافه میکند: ما اطلاعات دقیقی از میزان پیشرفت این سد نداریم؛ ولی به هر حال ظاهراً در سیمای طرح آن مشابه سد کمال‌خان، هیچ توجهی به محیط زیست و حیات و زیست مردم پایین دست نشده است.
او تأکید میکند: طبق قواعد بین‌المللی، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سد بخشآباد بر پایین دست باید توسط کشور افغانستان انجام شده و آسیب‌های فرامرزی آن احصا و اصلاح شود.
به گفته او قطعاً این اقدام افغانستان در کنترل کامل و قطع جریان فراه‌رود مورد اعتراض ایران است و در جهت از بین بردن یک زیست‌بوم تاریخی و ذخیره‌گاه جهانی و همچنین وارد کردن آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی به مردمی است که هزاران سال است در حاشیه هامون سکونت دارند و از منافع آن ارتزاق و امرار معاش میکنند.
همچنین این اقدام باعث خشک شدن تالاب سابوری و توسعه کانون‌های گرد و خاک می‌شود که نه تنها ایران؛ بلکه مردم افغانستان را نیز متأثر میکند و به نوبه خود خسارت های اقتصادی، اجتماعی و بیماری‌های متعددی را برای مردم منطقه در هر دو سوی مرز به بار می‌آورد.
