رویکرد چینی و چالش‌ها و فرصت‌های کریدور واخان افغانستان

منطقه واخان بخشی یا نوار باریک کوهستانی در استان بدخشان و شمال‌شرق افغانستان، بین رشته کوه‌های پامیر در شمال، قره‌قورم در جنوب است. این منطقه از شرق به چین و از جنوب به پاکستان و از شمال به تاجیکستان متصل است. واخان 350 کیلومتر طول و 16 تا 64 کیلومتر عرض دارد.

چین حدود 93 کیلومتر مرز مشترک با شمال شرقی افغانستان دارد اما امکان ارتباط زمینی و جاده مناسب و یا خط آهن از راه واخان همواره وجود نداشته است.

واخان منطقه‌ای کم جمعیت و کوهستانی است اما اهمیت ژئوپلتیک و جغرافیا سبب شده موضوع ساخت کریدور واخان یا جاده 49.7 کیلومتر ابتدا در سال 1393 در دوره جمهوریت در جریان سفر اشرف غنی به چین مطرح شد.

کار ساخت این بزرگراه حدود هفت سال بعد از منطقه «بزهای گنبد خورد» در پامیر بدخشان آغاز و به مرز چین آغاز شد، اما دولت فروپاشید.

طالبان پس از به قدرت رسیدن، بررسی و کار ساخت کریدور را از سرگرفت و در شهریور ماه 1402 پروژه ساخت جاده را با عرض 5 متر آغاز کرد.

مچنین «محمد یونس آخوندزاده»وزیر احیاء و توسعه روستایی طالبان در اواخر تابستان ۱۴۰۳ گفت کریدور واخان به چین پیش از پایان سال جاری تکمیل می‌شود.^[1]

در واقع رهبران طالبان، در سه سال گذشته در دو حوزه داخلی و خارجی بارها بر اهمیت دهلیز واخان و ایجاد گذرکاه ، ^[2]تاکید کرده‌اند. مقامات حکومت طالبان بارها در دیدار با مقامات چینی خواستار توجه بنیادین چین، گشایش مرز بین دو کشور و راه ترانزیتی گذرگاه واخان شده‌اند.

چنانچه پاییز گذشته وزیر خارجه طالبان در نشست مجمع «ترانس هیمالیا» خواستار همکاری چین در ایجاد کریدور واخان برای ارتباط و پیوند افغانستان و چین شد^[3]. از  این دید هیمالیا نباید نشانه جدایی با چین باشد.

در بعد دیگری رهبران طالبان در سه سال گذشته در پی رضایت چین برای پیوستن افغانستان به طرح«کمربند و جاده»  BRI و تسری سرمایه گذاری های چند میلیارد دلاری و پروژه های زیربنایی پروژه CPEC به افغانستان هستند.

در واقع واردات و صادرات افغانستان با چین، هنوز از بنادر پاکستان، ایران، کریدور هوایی و مسیر ترانزیتی کشورهای آسیای مرکزی چون خط ریلی چین- قرقیزستان -ازبکستان و افغانستان انجام می‌شود. اما کوتاه‌ترین مسیر ترانزیتی بین افغانستان و چین گذرگاه واخان است .

از دید طالبان طرح BRI و دالان واخان می‌تواند می‌تواند دروازه ورود افغانستان به اقتصاد منطقه ای و در خدمت بخش اقتصاد تجارت و خودکفایی باشد^[4] .

طالبان نگاه مثبتی به تقویت انگيزه‌های اقتصادی پکن جهت افزایش سرمایه گذاری در افغانستان دارد و علاوه بر افتتاح ^[5] دهلیز هوایی چین، انتقال محموله تجاری از طریق دهلیز ریلی افغانستان – چین  ، اميدوار است با گشایش کریدور واخان بتواند افزایش تجارت با همسایگان، حجم سرمایه‌گذاری‌ها و کمک‌های اقتصادی و وام های چین رقم بخورد.

رویکرد چین

به نظر می‌رسد چین در سه سال گذشته در حال آزمون و بررسی^[6] راه‌ها و نوع و میزان همکاری با طالبان برای گشایش کریدور واخان بوده است. در واقع هنوز ملاحظات و تردیدها چینی در میزان همکاری وجود دارد.

چین در گذشته در چندین مورد عملا از گسترش CPEC کریدور توسعه‌ای کریدور اقتصادی چین_ پاکستان (CPEC) به افغانستان (به‌عنوان بخشی از BRI) حمایت کرده است.

این امر در قالب مواضع چین، توافقات و اعلامیه های دو جانبه با طالبان ، توافق چین -پاکستان و توافقات سه‌جانبه چین، افغانستان و پاکستان آشکارتر شده است.^[7]

چین در ۲۰۲۳ به افغانستان سفیر اعزام کرد و آن را فرصت مناسبی برای افزایش نفوذ خود دید. از اول دسامبر 2024 هم کالاها از «کشورهای کمتر توسعه‌یافته که روابط دیپلماتیک با چین دارند، شامل افغانستان مشمول تعرفه واردات نخواهند بود.^[8] همچنین میزان سرمایه گذاری‌های چین بیش از یکصد شرکت چینی در افغانستان، بیش از دو میلیارد دلار است.

با وجود برخی توافقات برای پیوستن افغانستان به دهلیز اقتصادی چین-پاکستان  پیشرفتی عملی در مورد  حضور اقتصادی چین با BRI در افغانستان صورت نگرفت.

 در وضعیت کنونی با وجود برخی موافقت ها و اعلام آمادگی چین برای فعال شدن دهلیز واخان،^[9] به نظر می‌رسد پکن تلاش‌های محدودی برای فعال ساختن واخان به عنوان یک گذرگاه مرزی مستقیم دارد.^[10] در واقع به نظر می‌رسد برنامه کریدور جدید اقتصادی چین با افغانستان از راه تاجیکستان مطرح‌تر شده است.^[11]

در واقع به رغم انتظارات طالبان برای حضور گسترده چین در گذرگاه واخان ، پکن هنوز نگاهی فوری، بنیادین و گسترده به ترانزیت از این معبر ترانزیتی ندارد.

چالش‌ها و فرصت‌های کریدور واخان

جدا از شرایط کوهستانی و سخت در فصول سرد، دشواری ناشی از وضعیت آب‌وهوا نیاز به سرمایه‌گذاری هنگفت برای یک دالان ترانزیتی مدرن و کاربردی، به نظر می‌رسد، نگرانی‌های امنیتی چین از خاک کشور افغانستان علل مهمتری در عدم نگاه راهبردی چین به دالان واخان در شرایط کنونی است.

طالبان بارها اطمینان دادند که هیچ گونه تهدید امنیتی از این منطقه متوجه دولت چین نخواهد شد. ^[12] اما چین از گذشته نگران فعالیت و عدم کنترل گروه های افراطی اسلام‌گرا در مرزهای چین-افغانستان بوده است.

در دوره جمهوریت افزایش نگرانی‌ها از تشدید ناامنی‌ها در افغانستان سبب طرح ساخت پایگاه نظامی توسط چین در شمال شرق افغانستان و گشت‌های مشترک نظامیان چینی و نیروهای امنیتی افغان شد.

در واقع امکان تردد گروه‌های رادیکال یا جدایی طلب “کنگره جهانی اویغور”، حزب اسلامی ترکستان، «داعش» و خطر بازگشت تندروهاي از راه کریدور واخان افغانستان به ایالت مسلمان نشین «سین کیانگ» می‌تواند یک تهدید مهم برای چین از افغانستان باشد.

علاوه بر این، قاچاق مواد مخدر از افغانستان به چین یکی از نگرانی های عمده پکن بوده و بخش مهمی از تریاک چین از افغانستان تامین می‌شود.

چین با راهبردی واقع‌بینانه، گام‌های معنادار به سوی شناسایی طالبان برداشته، اما فقدان قانون اساسی و دولت فراگیر و حکومت مشروع در افغانستان نیز چالش مهمی در عدم سرمایه‌گذاری گسترده در دالان واخان است.

با این حال مزایای ارتباط زمینی مستقیم افغانستان و چین از واخان، برای افغانستان افزایش در حجم تجارت کاهش نرخ حمل بار و حذف کشورهای واسطه، کاهش قیمت‌ها و رقابتی شدن کالاها نوع مسیرهای تجاری و رهایی از وابستگی به مسیرهای پاکستانی است. احداث جاده و راه آهن واخان برای انتقال مواد معدنی استخراج شده به چین نیز مهم است.

با راه‌اندازی کریدور واخان، جایگاه استراتژیک افغانستان بیشتر شده و می‌تواند نقش ویژه‌ای در ترانزیت منطقه‌ای کسب کند. حتی واخان می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در ترانزیت اقتصادی چین- غرب آسیا از طریق افغانستان و ایران داشته باشد.

همچنین اگر چین با ساخت راه‌آهن از کریدور واخان موافقت کند، این مسیر جدید می‌تواند دسترسی کوتاه و سریع تر برخی کشورهای منطقه به برخی از استان‌های چین باشد.

چشم انداز

شکافی در میان رهبران طالبان در رابطه با چین وجود ندارد، آنها چین را شریک اصلی افغانستان می دانند. اما چین می داند سرمایه گذاری های بزرگ به امنیت و ثبات نیاز دارد. از دید چین طالبان هنوز حکومت مشروع ، شایستگی حقوقی به عنوان طرف قرارداد اقتصادی و شریک قابل اعتماد نیست.

موقعیت راهبردی کریدور واخان سبب شده است تا چینی‌ها به سادگی از نقش استراتژیک این کریدور نگذرند. اما در این شرایط نگاه چین به واخان هنوز راهبردی، سرمایه گذاری و حمایت گسترده نیست.

هر گونه نگاه مثبت و عملی حمایت کامل چین از افغانستان در عضویت در کريدورها الحاق به CPEC و BRI  موجب حضور جدی چین در واخان و سهولت اتصال آسیای شرقی، مرکزی و غربی خواهد شد.

به احتمال زیاد، علاوه بر نیاز به گذر از چالش‌های حقوقی و شناسایی رسمی و دولت فراگیر، اگر مسئله چگونگی کنترل نیروهای تندرو در خاک افغانستان بین طالبان و دولت چین تبدیل به یک توافق اطمینان بخش شود، احتمال حمایت کامل و موافقت عملی (نه دیپلماتیک چین) با گشایش مرز بین دو کشور و سرمایه گذاری عمده چین در کریدور و منطقه واخان دور از انتظار نیست.

[1] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1403/06/04/3147924/%D8%AA%DA%A9%D9%85%DB%8C%D9%84-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%DA%86%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C

[2] https://tolonews.com/fa/business-191349

[3]https://www.tasnimnews.com/fa/news/1402/07/13/2966606/%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84-%D8%A7%D8%B2-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D8%A7%D9%84-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85

[4] https://www.alemarahdari.af/note/%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D9%88-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%AA/

[5] https://thediplomaticinsight.com/china-a-friend-in-need-for-the-afghans/

[6] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1403/02/04/3073809/%DA%86%DB%8C%D9%86-%DA%AF%D8%B4%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85

[7] https://www.globaltimes.cn/page/202203/1257282.shtml

[8] https://parsi.euronews.com/2024/10/25/china-to-offer-taliban-tariff-free-trade-with-afghanistan

[9] https://af.shafaqna.com/FA/614984

[10] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1403/08/04/3185589/%DA%86%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF

[11] https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/china-grants-100-duty-free-access-to-imports-from-afghanistan/3374596

[12]https://afgreview.com/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C/%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D9%86-%D8%A8%D8%B3%D8%AA-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%84-%DA%AF%D8%B4%D8%A7%DB%8C%D8%B4/