«مهرزاد عظیمی» استاد دانشگاه در تحلیلی به بررسی و آسیب‌شناسی وضعیت زبان و ادبیات فارسی در افغانستان پرداخت.
به گزارش ایراف؛ در این یادداشت آمده است: افغانستان سرزمین فرهنگ‌ها، آیین‌ها، رسوم ها و عادت‌های گونه‌گون است. این تنوع و تکثر، در کنار اینکه اسباب زیبایی و جذابیت مطلوب را برای کشور فراهم کرده است، به‌صورتی نسبی، به‌پیچیدگی مسائل زبانی و فرهنگی نیز افزوده است اما در این میان، این زبان و ادب فارسی‌دری است که بیشتر در معرض تهدید قرار گرفته است.
در این سرزمین، مسئله‌ای که زبان و ادب فارسی را استوار نگهداشته است، پشتوانۀ نیرومند معنوی مثل شاهنامۀ فردوسی، دیوان حافظ، مثنوی مولانا، گلستان سعدی، سفرنامه‌ی ناصر خسرو بلخی و هزاران هزار کتابی است که به این زبان تحریر یافته است. اگر این پشتوانه‌ی معنوی نبود، به احتمال قریب به‌یقین، زبان فارسی در این سرزمین از کار می‌افتاد.
در بیست سال گذشته، حلقه‌های روشنفکری و فرهنگی، تلاش‌هایی را برای ایجاد انجمن‌ها، اندیشکده‌ها و هسته‌های پرورش و بالندگی زبان و ادبیات فارسی نمودند، اما به‌دلیل نبود پشتوانه‌ی محکم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، اهداف و چشم‌انداز مشخص و زمان‌مند، راهکارهای آینده محور فرهنگی و دانشگاهی، پلان‌ها و برنامه‌های راهبردی، این انجمن‌ها و هسته‌ها، پیش از گل‌افشانی و باروری، مضمحل گردیدند.
آسیب‌های که متوجه زبان فارسی در کل به ویژه حوزه‌ی افغانستان است را در این یادداشت می‌توان به صورت زیر بر شمرد.
۱. تغییرات سیاسی و اجتماعی: در طول تاریخ معاصر، افغانستان تحت تأثیر تغییرات سیاسی و اجتماعی قرار گرفته است. این تغییرات می‌توانند تأثیری بر زبان فارسی داشته باشند. به عنوان مثال تغییرات سیاسی و حکومتی می‌تواند تأثیری بر سیاست‌های زبانی دولت افغانستان و استفاده از زبان فارسی در آموزش و رسانه‌ها داشته باشد.
۲. محدودیت‌های آموزشی: محدودیت‌های مربوط به سیستم آموزشی می‌توانند نقشی در آسیب رساندن به زبان فارسی در افغانستان داشته باشند. نبود منابع و مدارس کافی برای تدریس زبان فارسی و تأثیر تغییرات سیاسی بر سیاست‌های آموزشی، باعث کاهش توجه به آموزش و یادگیری زبان فارسی شده است.
۳. تأثیر رسانه‌ها: رسانه‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی زبان و فرهنگ یک جامعه دارند. تأثیر رسانه‌های محلی در افغانستان که تحت کنترول طالبان است؛ می‌تواند به کاهش استفاده از زبان فارسی در رسانه‌های محلی و افزایش استفاده از زبان‌های دیگر منجر شود.
۴. نبود استقلال زبانی: در افغانستان، زبان فارسی به عنوان یکی از زبان‌های رسمی است و در دولت و آموزش عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در حال حاضر، زبان پشتو به عنوان زبان حکومتی و مردمی در برخی مناطق کشور تقویت می‌شود. این باعث می‌شود که در برخی موارد، استفاده از زبان فارسی کاهش یابد و نیاز به استقلال زبانی بیشتری در آموزش و رسانه‌ها وجود داشته باشد.
۵. تأثیر سیاست‌ها و قدرت‌های بزرگ: تأثیر سیاست‌ها و قدرت‌های بزرگ در تعیین سیاست‌های زبانی و آموزشی در افغانستان نیز باید مورد توجه قرار گیرد. در برخی موارد، تغییرات سیاسی و تداوم نبردها و ناهماهنگی‌ها ممکن است بر سیاست‌های آموزش و زبانی تأثیر منفی داشته باشد و باعث کاهش توجه به زبان فارسی و تضعیف آن شود.
۶. تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی: در دنیای امروز، رسانه‌ها و فضای مجازی نقش مهمی در تأثیر بر زبان و فرهنگ دارند. در افغانستان نیز، رسانه‌ها و فضای مجازی می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر استفاده از زبان فارسی داشته باشند. بسترهای مختلفی مانند تلویزیون، رادیو، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی ممکن است دیگر زبان‌های محلی را بیشتر از زبان فارسی ترویج کنند.
۷. تغییر در نامگذاری مکان‌ها و جغرافیا: برخی حکومت‌ها تلاش کردند نامگذاری مکان‌ها و جغرافیای افغانستان را بر اساس نظریه‌های قومی- مذهبی خود تغییر دهند. آنها تلاش کردند تا نام‌های فارسی بسیاری از شهرها و مناطق را تغییر دهند.
راهکار ها:
ایجاد محیط‌های آموزشی غیررسمی. اگر آموزش رسمی زبان فارسی ممنوع یا محدود شده است، می‌توان محیط‌های آموزشی غیررسمی را تشکیل داد و گروه‌های خصوصی تدریس زبان فارسی، کتابخانه‌های مجازی، کلاس‌های آنلاین، کارگاه‌ها و جلسات گفتگو را برای علاقه‌مندان به زبان فارسی تشکیل دهیم.
استفاده از رسانه‌های موجود. به عنوان یک راه برای ترویج زبان فارسی، می‌توان از رسانه‌های موجود مانند رادیو، تلویزیون و اینترنت استفاده نمود. برنامه‌های رادیویی یا تلویزیونی در زبان فارسی را تهیه و پخش نموده و محتوای آموزشی و فرهنگی را در اینترنت منتشر کنیم.
حفظ منابع فارسی. در شرایطی که دسترسی به منابع فارسی محدود شده است، می‌توانیم منابع موجود را حفظ کنیم که این شامل کتب، نسخه‌های الکترونیکی، ضبط صوتی و فیلم‌های آموزشی است. با به اشتراک گذاشتن این منابع با افراد علاقه‌مند، می‌توانیم به حفظ و ترویج زبان فارسی کمک کنیم.
حمایت و استفاده از نسل دانش‌آموخته‌گان فارسی زبان افغانستانی. نسل مهاجر افغانستانی ساکن در ایران، از توانایی و ظرفیت بالقوۀ برخودار است. این نسل به‌حمایت جدی مادی و معنوی نیاز مند است.
به‌منظور برون‌رفت از وضعیت موجود و تعمیر پل ارتباط، باید تلاش نماییم از نسل فرهنگی ساکن در ایران، یک‌گروه فرهنگی متعهد، باتجربه و کاردان تشکیل دهیم و این‌ها را به دانشگاه ها و مراکز آموزشی معرفی نموده تحت حمایت جدی قرار گیرند.
باید هسته‌های فرهنگی و ادبی، کانون‌ها و مراکز پژوهشی و تحقیقی مجدد در داخل و خارج از ایجاد شود.
نسل دانش یافته و فرهنگی افغانستان مورد حمایت قرار گیرند و در صورت نیاز به دانشگاه ها و مراکز علمی و فرهنگی معرفی گردند تا بتوانیم از طریق این کانون‌ها، در زمینه ترویج آگاهی و دانایی و فرهنگ کتاب‌خوانی فعالیت نموده از بحران فراگیر تاریکی و جهالت جلوگیری کنیم. به‌تعبیر قرآنی، از تاریکی به‌سوی نور و روشنایی حرکت کنیم. بادرنظرداشت مشکلات موجود، پیمایش این مسیر بدون همیاری‌های مادی و معنوی جمهوری اسلامی ایران ممکن نیست.
به‌منظور ارتقای سطح تحصیلات و آگاهی فرهنگیان و دانشگاهیان افغانستانی مقیم جمهوری اسلامی و فرهنگیانی که در داخل افغانستان زندگی می‌نمایند و متعلق به‌خانواده بزرگ زبان و ادب فارسی‌دری‌اند، نیازمند بورسیه‌های تحصیلی می‌باشیم. انتظار ما این است که جمهوری اسلامی، در این زمینه نیز، از طریق این گروه فرهنگی که ایجاد می‌نماییم، ما را از دریای کرم دانشگاهی و علمی خویش بی‌نصیب نگرداند.
اگر این مرکز بتواند سالانه صدها جوان افغانستانی را در بخش‌ها و رشته‌های گونه‌گون بورسیه آموزشی بدهد، ما می‌توانیم سالی صدها متخصص و کاردان را پیش‌کش کنیم. طبیعی است که وجود چنین کادرها و متخصصینی را فردا کسی نمی‌تواند در سیاست گذاری‌های کشور نادیده بگیرد.
نتیجه
گذشته از بحث‌های آرمان‌گرایانه و احساساتی، واقعیت این است که زبان فارسی در معرض تهدید قرار دارد، اگر کسانی می‌گویند که این زبان پشتیوانۀ فرهنگی، علمی، تاریخی و تمدنی دارد، هیچ‌جریان و حرکتی نمی‌تواند زبان فارسی را در افغانستان حذف نماید، چندان با واقعیت‌های تاریخی و سرگذشت این زبان همخوانی ندارد.
همین زبان 800 سال زبان رسمی و دربار سرزمین هند بود، چه‌طور استعمار انگلیس طی 70 سال کاملاً حذفش کرد. تا قرن 13 همین زبان تنها زبان رسمی مردم پیشاور پاکستان بود، زبان فارسی روزگاری زبان رسمی و بازار مردم تاشکند (تاج‌کند)، بخارا، سمرقند، مرو، پنجده، قندهار، نیمروز، ارزگان، کوه نَر(کنر)، سوات پاکستان، آستانه، کاشغر و سینکیانگ چین و چترال پاکستان وغیره سرزمین‌های دیگر بود، اما امروز این زبان هیج نقشی در این سرزمین‌ها در عرصه‌های دانش، آموزش، سیاست و جامعه ندارد.
در این رابطه یادداشت “ دوستی به عمر زبان فارسی” درباره حمایت های ایران از دانش آموزان و معلمان افغانستانی مقیم ایران بخوانید.
