پناهجویان افغان پس از پناهجویان سوری و اوکراینی سومین جمعیت آواره در جهان هستند. براساس گزارش UNHCR 2023 Global Trends، تا پایان سال 2023، تعداد پناهجویان افغان گزارش شده در سطح جهان با ۷۴۱ هزار و ۴۰۰ نفر افزایش به ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر رسید که عمدتاً منعکس کننده برآوردهای جدید جمعیت گزارش شده توسط جمهوری اسلامی ایران و پاکستان است. بر اساس برآوردهای دولتی، ایران میزبان حداقل۴ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر پناهجوی افغان است که 71 درصد آنها زنان و کودکان هستند که از سال 2021 وارد این کشور شده‌اند و تعداد کل افغان‌ها در کشورهای همسایه به ۵ میلیون و ۸۲ هزار نفر می‌رسد.
با این حال، موضوع بازگرداندن مهاجران به افغانستان در این روزها بسیار پررنگ تر شده است و عزم جدی در میان دستگاه های تصمیم گیرنده مبنی بر سازماندهی اتباع افغانستان وجود دارد. این تصمیم زمانی جدی‌تر شد که؛ سردار احمدعلی گودرزی فرمانده مرزبانی فراجا گفت: «عزم پلیس و مرزبانی بر ساماندهی اتباع غیرمجازی است که در چند سال گذشته در داخل کشور رسوب کردند. سیاست بر این هست که تمام اتباع غیرمجاز باید تا پایان سال کشور ما را ترک کنند و به کشور خودشان برگردند. مهمان نوازی ما در دنیا زبانزد هست و هزینه‌ای از کسی نگرفتیم و از همه ظرفیت‌های کشور چون بهداشت و درمان و سوخت و سوبسید نان و غیره استفاده کردند؛ اما بالاخره این دوستان باید به کشور خودشان برگردند چون مطالبه و حق مردم هست تا بتوانیم ارتقای نظم عمومی را با قدرت بیشتری استمرار ببخشیم.»
بازگشت طالبان به قدرت و برجسته شدن مساله مهاجرین
افراد بسیاری بعد از قدرت یافتن طالبان از کشور افغانستان خارج و به سوی ایران آمدند. همین امر باعث شد که بحث‌های زیادی پیرامون تعداد زیاد مسايل امنیتی صورت بگیرد. از آنجایی که در ابتدای امر تعداد واقعی مهاجران به طور دقیق مشخص نبود، تخمین‌هایی زده شد که به نظر می رسدخلاف واقعیت است. در سرشماری سال ۱۴۰۱ تعداد مهاجران داخل ایران دقیق‌تر از قبل مشخص شد. وزارت کشور اعلام کرد که در این طرح سرشماری، ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار مهاجر بدون مدرک مراجعه و ثبت نام کرده‌اند. ۱ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر هم افرادی هستند که مدرک دارند و برآورد کرده‌اند که، ۷۰۰ هزار نفر هم کسانی هستند که مدرک دارند و تخمین زده شد که، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر نیز مراجعه نکرده‌اند و بنابراین آمار کلی بین ۴ میلیون و ۳۰۰ تا ۴ میلیون ۵۰۰ هزار نفر است. همچنین کمیساریای سازمان ملل متحد در امور پناهندگان و نیز سازمان جهانی مهاجرت اعلام کردند که، حدود ۴ میلیون مهاجر در ایران هستند. براساس آخرین آمارها ۸۰۰ هزار نفر پناهنده در ایران ساکن هستند که ۷۸۰ هزار نفر افغانستانی و ۲۰ هزار نفر عراقی می‌باشند. به علاوه تخمین زده می‌شود که ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر افغانستانی فاقد مدرک در ایران هستند یعنی در مجموع ۳ میلیون ۴۸۶ هزار نفر هستند[1].
براساس آمارهای سازمان جهانی مهاجرت در ماه مارچ ۲۰۲۲ به طور متوسط ۳۶ هزار و ۹۸۴ نفر مهاجر افغانستانی به ایران وارد شدند. از این تعداد ۲ میلیون و ۸۱۰ نفر مهاجر دارای مدرک و ۳۴ هزار و ۱۳۸ نفر مهاجر بدون مدرک بودند. براساس گزارش‌های ارائه شده در سال ۱۴۰۲، ۲۳ هزار و ۲۵۶ نفر مهاجر افغانستانی از ایران خارج که از این تعداد ۱۴ هزار و ۵۷۲ نفر مهاجر رد مرز شده بودند. در یک سال گذشته از ماه آوریل ۲۰۲۱ تا مارچ ۲۰۲۲ تعداد ۱ میلیون و ۶۳۴ هزار و ۹۲۸ نفر مهاجر افغانستانی وارد ایران شده‌اند و در همین دوره زمانی۱ میلیون و ۱۹۶ هزار و ۹۸۸ نفر مهاجر از ایران خارج شده‌اند[2].
در بررسی تازه‌ترین داده‌های مرکز آمار ایران از جمعیت مهاجران رسمی در سال ۱۴۰۲، بیش از ۹۷ درصد از مهاجران ساکن در ایران، افغانستانی هستند[3]. براساس آخرین گزارش‌های رسمی، احمد وحیدی، وزیر کشور در تاریخ ۵ مهر ۱۴۰۲، تعداد اتباع افغانستانی در ایران را ۵ میلیون نفر اعلام کردند[4].
از سوی دیگر، سازمان جهانی مهاجرت از برگشت اجباری هزاران مهاجر افغان از ایران به خبر داده است. براساس آمار منتشر شده از سوی این سازمان روزانه بیش از ۳۰۰۰ پناهجوی افغان به افغانستان بازگرداننده می‌شوند و در مقابل روزانه هزاران پناهجوی دیگر برای دست یافتن یک زندگی بهتر روزانه راهی ایران می‌شوند. زیرا شرایط زندگی در افغانستان دشوار است[5].
شرایط دشوار زندگی در افغانستان و نبود برنامه ای از سوی طالبان برای سازماندهی
چهار دهه درگیری و بی‌ثباتی در افغانستان میلیون‌ها نفر را در افغانستان در آستانه گرسنگی قرار داده است. ۲۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۴ به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند و نیمی از جمعیت بیش از ۴۰ میلیون نفر در افغانستان با ناامنی غذایی حاد روبرو هستند. تا ماه می 2024، حدود ۶ میلیون ۵۰۰ هزار کودک در افغانستان با بحران گرسنگی روبرو هستند. حقوق اساسی زنان در خطر است و بسیاری از کودکان از تحصیل بازمانده‌اند. علاوه بر این، نرخ سوء تغذیه بسیار بالا، پیش‌بینی می‌شود در سال 2024 حدود ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار کودک زیر پنج سال از سوءتغذیه حاد رنج ببرند[6].
این درحالی است که روند صعودی بازگشت مهاجران از ایران و همچنین پاکستان در شرایطی رقم خورده که به نظر می رسد طالبان برنامه جدی برای سازماندهای آنان دارد.
امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه در دیدار با آمی پوپ، مدیرکل سازمان بین المللی مهاجرت (آی‌او‌ام) گفت: کشورهای میزبان نباید موضوع مهاجرین را سیاسی کنند. وی افزود مهاجرین نه تنها بار دوش کشورهای میزبان نیستند، بلکه به توسعه و رشد اقتصادی آنان کمک شایانی می‌کنند. سرپرست وزارت خارجه طالبان در این دیدار از سازمان بین‌المللی مهاجرت و سایر نهادهای امداد رسان بین‌المللی خواسته است تا در راستای اسکان مجدد مهاجران، همکاری کنند.
مهاجران در حالی به افغانستان بازگرداننده می‌شوند که دولت سرپرست هیچگونه برنامه‌ای منظمی برای اسکان، اشتغال، بهداشت، تحصیل در نظر نگرفته است. عدم برنامه منظم برای مهاجران ممکن است سبب بازگشت آنها به ایران شود.
بنابراین، در شرایطی که نیاز به سازماندهی مهاجرین قانونی و غیرقانونی افغانستان در ایران ضروری احساس می شود،لازم است که دولت افغانستان نیز برنامه های جدی، منسجم برای تحویل بازگشت کنندگان و حمایت آنها را در دستور کار خود بگیرد تا ضمن جلوگیری از آسیب پذیری آنها، شاهد مهاجرت های غیرقانونی نیز نباشیم.
منابع
[1] گزارش رصد فرهنگی. ۱۴۰۲، «وضعیت فرهنگی و اجتماعی مهاجرین افغانستانی»، مرکز رصد فرهنگی کشور، آبان ماه ۱۴۰۲، دسترسی در ادرس: https://ircud.ir/fa/content/294326/وضعیت-فرهنگی-و-اجتماعی-مهاجرین-افغانستانی
[2] حاتمی، محمدرضا. ۱۴۰۰، «سیاستگذاری مطلوب مهاجرت و حضور مهاجرین افغان در ج.ا.ا»، فصلنامه علمی (مقاله علمی ـ پژوهشی)، پزوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال ۱۱، شماره ۱، بهار ۱۴۰۰، صص ۱۷-۱.
[3] https://donya-e-eqtesad.com/بخش-سایت-خوان-62/4098669-آمار-رسمی-از-جمعیت-مهاجران-افغان-در-ایران
[4] https://ecoiran.com/بخش-اخبار-سیاسی-107/61080-بیانیه-انتقادی-وزارت-کشور-درباره-اتباع-خارجی-امکان-پذیرش-افغانستانی-ها-در-کشور-وجود-ندارد
[5]https://tolonews.com/fa/afghanistan-176467
[6] https://www.unrefugees.org/news/afghanistan-refugee-crisis-explained/
