رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، روز سه شنبه ۵ تیرماه در دیدار مردمی عید غدیر با بیان این جمله که «غدیر برای ادامه تاریخ اسلام سوغات زیست اسلامی را ارائه می‌کند»، عید غدیر را متعلق به تمام مسلمانان دانستند که در آن مکانیسم حکمرانی و زیست مسلمانی معین و ارائه شده است که بنا به فرموده معظم‌له تلاش ائمه معصومین در طول زندگی ۲۵۰ ساله نیز در همین راستا بوده است.
در همین راستا رهبر معظم انقلاب اسلامی، «غدیر»، «امیرالمؤمنین» و «نهج‌البلاغه» را متعلق به تمام مسلمانان دانستند و با اشاره به بزرگترین شرح نهج‌البلاغه از «ابن ابی‌الحدید» و شرح «محمد عبده» بر نهج‌البلاغه، نسبت به رویکرد اختلاف‌انگیز هشدار دادند: «غدیر را بهانه‌ای برای دعوای شیعه و سنی قرار ندهیم.»
از همین روی در یادداشت حاضر با توجه به تأکیدات نقل‌شده اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی، درنگی بر زندگانی اجتماعی-سیاسی امام امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) خواهیم داشت.
نخست باید توجه داشته باشیم که ما ۱۴ قرن از دوران حیات و زندگانیِ امامان و پیشوایان معصوم (صَلَواتُ اللهِ عَلیهِم) فاصله زمانی و تاریخی داریم؛ علاوه بر این فاصله زمانی طولانی، کم‌کاری‌ها و ضعف‌های مطالعاتی-تحقیقاتی درباره ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز سبب شده است تا تصاویر و ذهنیت‌هایی از شرایط و نحوه زندگانی ائمه برای‌مان ایجاد شود که نه تنها واقعی نیستند؛ بلکه تصاویری وارونه، مجعول و تا حدود بسیار زیادی تحریف شده باشند.
ارائه تصاویر واقعی و شفاف از زندگانی پیشوایان معصوم، دغدغه به حقی است که بسیاری از اندیشمندان و روشنفکران دینی معاصر آن را داشته و دارند؛ برای مثال می توان از شکایت‌های علامه شهید سیداسماعیل بلخی در سخنرانی‌ها و منبرهایش در اقصی نقاط افغانستان تا گله و شکایت‌های دکتر علی شریعتی در «فاطمه، فاطمه است» و موضوع «تحریفات عاشورا» که شهید مرتضی مطهری بدان پرداخته است و صدها مورد دیگر در این زمینه یاد کرد.
عبرت گیری از تاریخ که مهم‌ترین ثمره مطالعه تاریخ دانسته‌اند، زمانی محقق می‌شود که ما حتی‌المقدور و حتی‌الامکان واقعا تاریخ را بخوانیم، یعنی همان اتفاقات و حوادثی را که به معنای واقعی کلمه اتفاق افتاده است.
اگرچه واضح و مسلّم است که چنین توقعی از تاریخ قدری نابخردانه است، چرا که تَحقق کامل این خواسته ناشدنی و ناممکن است؛ اما باز موظفیم تا به اندازه وُسع و توان‌مان از میان تمامی روایت‌های تاریخی درباره یک موضوع، به سراغ آن‌هایی برویم که به واقع نزدیک‌تر است.
با کمال تاسف، غالب روایت‌ها و تصاویرِ شایع و معمولِ موجود در اذهان جامعه درباره «حیات و زندگانی ائمه»، روایت‌ها و تصاویرِ عینی و یا حداقل نزدیک به واقعیت نمی‌باشد. این گزاره تلخ هم شامل امامانی می‌شود که از لحاظ صوری و اسمی، آحاد جامعه با آنها مانوس‌اند -ائمه اول و دوم و سوم و هشتم و ایضا امام دوازدهم – و هم شامل امامانی که هم از لحاظِ جلوه‌های صوری و ظاهری و هم از لحاظِ معرفتِ عمیق و حقیقی در جامعه غریب و ناشناخته مانده‌اند.
برای مثال برخی از آن روایت‌ها و تصاویرِ معمول و رایج درباره دورانِ چهار سال و چند ماهه حکومتداری امیرالمؤمنین امام علی ابن ابی‌طالب (ع) -به عنوانِ یک نمونه ایده‌آلِ حکومتِ اسلامی- که می‌توان به صحت و شفافیتِ آنها حداقل شک و تردید داشت، از این قرار است:
– در دوران زمامداری امیرالمؤمنین، هیچگونه فسادی در نظام حکومتی حضرت نبود؟ (فساد به معنای عام، نه صرفاً فسادهای مالی و اقتصادی).
– آیا امیرالمؤمنین هیچ کارگزار فاسد و فاسقی نداشتند؟
– از اختلاس و سایر مسائل و مشکلات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی که انگار فقط مختص دوران ماست، در دوران حکومت حضرت هیچ خبری نبوده است؟ (با توجه به این انگاره ذهنی که شخصی همچون امیرالمؤمنین در راس امور است.)
– آیا این جمله معروف که در دوران زمامداری امیرالمؤمنین محورِ همه چیز «عدالت» بوده و حضرت همه چیز را فدای «عدالت» می‌کردند و بر سرِ «عدالت» هیچ سازشی با هیچ‌کسی نداشتند، آیا یک گزاره و قضیه مطلق در سیره حکمرانی امیرالمؤمنین بوده است و هیچ استثنای مصلحتی نداشته است؟ (موضوع تقابل «عدالت» و «مصلحت» در اندیشه و سیره امام امیرالمؤمنین).
آیا این موارد و نمونه‌های مشابه دیگر همانطور است که در ذهنیت عموم مردم شایع و رایج است؟
اینجا در صدد پاسخ و واکاوایی موارد فوق نیستم؛ چرا که در این مجال نمی‌گنجد؛ اما تعمدا موارد فوق شاهدمثال آورده شد تا حداقل به بخشی از این تصاویر و روایت‌های رایج و شایع تلنگری خورده باشد.
از همین روی در تتمه یادداشت، کتاب «علی از زبانِ علی» – زندگانی امیرمؤمنان- اثر ارزشمند زنده‌یاد دکتر سید جعفر شهیدی (تهران، نشر فرهنگ اسلامی) و کتاب «اخلاق زمامداری» اثر پژوهشی دکتر صابر اداک (تهران، نشر کویر) برای مطالعه پیشنهاد می‌شود.
شایان ذکر است که درباره زندگانی امام امیرالمؤمنین علی(ع) آثار فراوان تالیفی-ترجمه‌ای چاپ و منتشر شده است؛ همچون کتاب «فروغِ ولایت» از جعفر سبحانی، «زندگانی امیرالمؤمنین» از سید هاشم رسولی محلاتی و… اما با توجه به محورهای اصلی یادداشت پیش‌رو، علاوه بر دو کتاب معرفی شده از دکتر سید جعفر شهیدی و دکتر صابر اداک، مطالعه کتاب‌ها و موارد زیر نیز در این حوزه پیشنهاد می‌شود:
– ۷۰ صفحه بخش امام علی کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه» اثر دکتر رسول جعفریان، انتشارات علم، تهران.
– فصل سوم کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» -حلقه دوم و حلقه سوم- گردآوری شده توسط نشر صهبا، تهران.
– کتاب «عدالت در گرداب» – جریان شناسی تحلیلی حکومت علوی- اثر جواد سلیمانی امیری، انتشارات اشراق حکمت، قم.
– فصل اول کتاب «تبار انحراف» دفتر سوم، زیر نظر مهدی طائب، نشر کتابستان معرفت، قم.
