به گزارش ایراف، دولت سرپرست افغانستان با تاکید بر این مطلب که ساخت این کانال ناامنی غذایی افغان‌ها را ایجاد خواهد کرد، متعهد شد که کار عملی ساختن پروژه مذکور را پیش خواهد برد. این در حالی است که بسیاری کشورهای منطقه آسیای مرکزی این کانال را به عنوان خطری زیست‌محیطی می دانند.
ساخت و ساز کانال قوش تپه در بهار سال 2022 آغاز شد و به گفته مقام‌های دولت سرپرست افغانستان، مرحله دوم از این پروژه در اواخر فوریه به جریان افتاده است. بدین ترتیب، کانال قوش تپه پس از تکمیل و پایان ساخت‌و ساز می‌تواند آب رود آمودریا را برای آبیاری ولایات شمالی افغانستان منتقل و روان سازد.
در همین راستا گزارشی خبری به نقل از اقتصاددانی به نام قطب الدین یعقوبی، چنین پیش بینی کرده است که جریان عملی‌سازی پروژه قوش تپه، “انقلابی سبز” به دنبال خواهد داشت که سبب اشتغال‌زایی در سطحی وسیع و گسترده خواهد شد.
در کل می‌توان گفت گرچه غالباً ثبات اقتصادی بیشتر در افغانستان مورد تحسین و تشویق جامعه بین‌المللی بوده و است. با این وجود به نظر می‌رسد که کانال قوش تپه بیش از آنکه اعتمادی را در منطقه به وجود آورد، سبب بروز نگرانی‌هایی در میان کشورهای همسایه افغانستان (در آسیای مرکزی) شده است.
چنانچه بسیاری از کشورهای منطقه که طی این مدت از چند و چون ساخت این کانال متعجب و متحیر بودند، با مشاهده تصاویری ماهواره‌ای مبنی بر نشست و خروج حجم عمده ای از آب در نوامبر سال 3023 از قسمت ظاهر تکمیل یافته کانال، بر شدت نگرانیشان افزوده شده است. هرچند علت اصلی این خروج عمده آب همچنان محل بحث و اختلاف است.
اینکه آیا این جریان تنها یک اتفاق بوده، یا مصداق بی‌کفایتی در اجرا و برنامه ریزی، یا آنکه اقدامی خرابکارانه یا مسائلی از این دست محسوب می‌شود یا خیر مشخص نیست و شواهد موجود نیز برای اتخاذ هرگونه نتیجه‌گیری قطعی کافی نیست. اما آنچه قطعی و مسلم است، وجود شکاف و انشعابی در یک بخش تقریباً 30 متری از کانال مذکور است که به از دست رفتن حجم قابل توجهی از آب منجر شد.
پیش از آنکه یک گروه ناظر زیست‌محیطی منطقه‌ای مرتبط با روخانه‌های بدون مرز، از این جریان پرده بردارد، بیش از یک ماه بود که آب از کانال قوش تپه نشت می‌کرد. اما گروه مذکور با تکیه بر تحلیل و بررسی‌های تصاویر ماهواره ای، خروج صورت گرفته از جریان آب را به نواقص ساختاری در طراحی کانال نسبت می‌دهند. طبق گزارشات ارائه شده، جریان پر شدن فاز 100 کیلومتری نخست از این کانال با آب آمودریا، تنها چند هفته پیش از شروع نشتی آب در اوایل ماه نوامبر آغاز شده بود.
گروه ناظر در بیانیه ای به این موضوع پرداخت که “ظاهرا دیواره های کانال قادر به تحمل فشار ناشی از جریان آب نبوده، حجم عظیمی از آب از کانال خارج و در کل منطقه مجاور پخش می شود.” در همین حال، مقام های طالبان مدعی شدند که این جریان، روندی تحت کنترل و برنامه‌ریزی شده جهت مدیریتِ سطح آب زیرزمینی در منطقه نزدیک ایستگاه کیلومتر 75 کانال بود. هرچند بسیاری کارشناسان مستقل نسبت به توضیحات طالبان در این خصوص مشکوک و مردد بوده اند.
از دیگر سو مقامات ازبکستان با پراکنده‌گویی یا ارزیابی‌هایی متناقض، مسئله را پیچیده و سردرگم ساختند. چنانکه سازمانی دولتی در تاشکند ازبکستان، بیانیه ای صادر و خاطر نشان ساخت که “رصد منظم”با ماهواره از زمان شروع ساخت کانال در سال 2022، افزایش آب‌های زیرزمینی در مناطقی که عملیات حفاری در حال انجام است را مشخص کرد.” در همین راستا، آژانسِ مطالعات و فن آوری های فضایی «اوزبک کاسموس» نمایان شدنِ شکافی 30 متری در دیواره کانال در تاریخ 4 نوامبر را تایید کرد. منطقه به زیر آب رفته در 5 نوامبر 19.5 کیلومتر مربع مساحت داشت.
بر اساس گفته‌های این آژانس دولتی ازبکستان، تا تاریخ 13 دسامبر، 30.3 کیلومتر مربع از این منطقه غرق آب و کاملاً خیس شده بود. ضمن آنکه در بیانیه فوق الذکر چنین اشاره شده بود -علی رغم آگاهی از این اتفاق- “هیچ اقدامی جهت توقف [جریان] آب صورت نگرفت”.
به هر روی، پس از اذعانِ مسئولان نهاد مذکور به نشت آب کانال، و حتی علی رغمِ اشارات پیشین آنها در بیانیۀ فوق به این مسئله که «جریان آب» در ماه اکتبر در کانال روان شده بود، بازهم آژانس فضایی ازبکستان -در تناقض با گفته‌های سابق خود- این موضوع را مطرح ساخت که آب رها شده و نشت یافته، از سمت آمودریا نیامده بود. بدین ترتیب نهایتاً می‌توان گفت سخنان سردرگم و پیچیده ازبکستان از این جریان، با روایات طالبان موازی و همسو شده است.
بیانیه فوق با اذعان به این مطلب پایان یافت که “به عنوان برآیند و نتیجه ای از تجزیه و تحلیل تصاویر فضایی با وضوح بالا، نشانه‌های بصری مرتبط با حفاری‌های هدفمند (همچون استفاده از تجهیزات خاص، نمایان شدن حجم خاک حفاری شده و غیره) در حاشیه کنال و جهت منحرف کردن آب نشت یافته انجام شد.” ضمن آنکه، گزارش انجمن رودخانه های بدون مرز درباره این اتفاق «با حقیقت مطابقت نداشت».
بنابر آن است که کانال قوش تپه در سال 2028 تکمیل گردد و در صورت بهره‌برداری کامل، کانال 285 کیلومتر امتداد یافته، عرض آن حدود 100 متر و عمق آن تا 8.5 متر خواهد رسید. طبق پیش بینی کارشناسان، قوش تپه تقریباً 20 درصد از آب را از آمودریا که مرز بین افغانستان و همسایگان شمالی آن، ازبکستان و تاجیکستان است را تغییر مسیر داده، انتقال خواهد داد.
مدت‌هاست که دولت‌های آسیای مرکزی نسبت به پتانسیل و ظرفیت این پروژه در پشت سر گذاشتنِ ناکامی های ناشی از یک سیستم مدیریت آب منطقه‌ای توسعه نیافته نگران بوده‌اند. چراکه به طور مثال افتتاح این کانال می تواند تأثیر نامطلوبی بر صنعت پنبه ازبکستان داشته باشد. همچنین می‌توان اشاره کرد که کانال قوش تپه می‌تواند مشکلاتی را بر اقدامات صورت گرفته قزاقستان جهت احیای دریای آرال تحمیل کند.
در راستای افزایش نگرانی ها در مورد کانال قوش تپه می توان گفت، ارزیابی منتشر شده از سوی دفتر گزارش های تحلیلی آسیای مرکزی، “تردیدهایی جدی” در مورد ظرفیت و چگونگی ساخت و ساز ایجاد کرد. در گزارش مذکور چنین ذکر شده است که، «روش های ساخت و ساز به کار گرفته رفته در کانال، به طور قابل توجهی سطحی و ابتدایی به نظر رسیده، یا با رویکردی صرفاً “حفاری” بدون تقویت یا پوششی مناسب برای کف کانال و کناره های کانال بوده است.» «چنین رویکردی خطر بزرگی به همراه دارد، چراکه می تواند به دلیل نشت به خاک خشک و شنی، هدررفت قابل توجهی از آب رخ دهد.»
شوکت میرضیایُف، رئیس جمهوری ازبکستان در سپتامبر گذشته و در جریان یک سخنرانی طی نشستی منطقه‌ای با محوریت دریای آرال اظهار داشت که «معضل کمبود آب در آسیای مرکزی جبران ناپذیر شده و در آینده نیز بدتر خواهد شد.»
میرضیایُف در ادامه افزود تکمیل قوش تپه “می‌تواند رژیم آبی و تعادلات آبی در آسیای مرکزی قویا و اساسا تغییر دهد.” وی در پایان صحبت هایش به درخواست برای وارد کردن افغانستان به “گفتگوهای منطقه ای پیرامون استفاده مشترک از آب” اشاره داشت.
پاسخ سربسته و در لفافه ازبکستان به نشت آب در اواخر سال 2023 می‌تواند به تمایل میرضیایف جهت تعامل با طالبان در رابطه با مسائل آب مصرفی بازگردد. چنانچه طبق گزارش های مختلف رسانه‌ها، قرار بود هیئتی از ازبکستان در اواخر سال 2023 و به منظور گفتگو در مورد قوش تپه به افغانستان سفر کند. لیکن از آن زمان تاکنون، هیچ گزارشی در مورد نتایج گفتگوهای دوجانبه ارائه نشده است. شاید عقیده و تفکر تاشکند چنین باشد که اتخاذ نوعی دیپلماسی آرام و رویکردی دور از تحریم و تقابل، بهترین فرصت جهت جلب همکاری با طالبان در مورد مسائل مدیریت آب خواهد بود.
پیشنهاد می شود:بررسی پیشرفت کانال «قوش تپه» با حضور نخست‌وزیر حکومت سرپرست افغانستان
