اخراج مهاجران غیرقانونی در ایران طی سالیان گذشته همواره با قوت و شدت تداوم داشته است. برای آنکه درکی از ابعاد اخراج داشته باشیم بهتر است به اعداد و ارقام اعلام شده رجوع کنیم. برای نمونه، علی‌اصغر بلوکیان مدیر کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور سال گذشته در نشستی اظهار داشت که از سال ۱۳۹۶ تا نیمه سال ۱۴۰۲ بصورت تجمیعی بیش از ۵ میلیون نفرمهاجر افغانستانی غیرقانونی از ایران اخراج شده‌اند.
اندازه این عدد وقتی بیشتر قابل درک می‌شود که آن را با تعداد حدود ۶ میلیون نفری مهاجران در ایران مقایسه نماییم. بر این اساس می‌توان گفت که اخراج مهاجران غیرقانونی در سال‌های اخیر در کنار ساماندهی، سیاست اصلی جمهوری اسلامی ایران در قبال مهاجران بوده است.
علاوه بر این بنظر می‌رسد که این سیاست از سال گذشته با جدیت بیشتری در دستور کار قرار گرفته است. رئیس سازمان ملی مهاجرت در پایان بهمن‌ماه سال گذشته خبر از اخراج بیش از میلیون نفر از مهاجران تا آن تاریخ داد. البته شدت گرفتن اخراج‌ها را می‌توان در پرتو ورود موج جدید مهاجران افغانستانی پس از روی کار آمدن طالبان تفسیر نمود.
در سال جاری نیز که چند روزی بیشتر از آن نگذشته است، اظهارات مقامات در سطوح مختلف حکایت از ادامه و یا شدت یافتن اخراج‌ها دارد. برای مثال مدیرکل امور مهاجرین و اتباع خارجی استان فارس گفته است که اخراج مهاجران غیرمجاز در سال جاری با قوت بیشتری ادامه دارد. وی همچنین اظهار داشته است که در سال جاری برخورد با اتباع خارجی غیرمجاز در قالب طرح‌هایی از قبیل ساماندهی و پایش اتباع خارجی در مناطق مختلف ادامه می‌یابد.
از جمله این طرح‌ها و برنامه‌ها، ساماندهی اتباع خارجی ساکن و شاغل در باغ شهرها، ساختمان‌های در حال احداث، اغذیه‌فروشی‌ها و دیگر صنوف و همچنین کنترل بیشتر گلوگاه‌های ورود اتباع غیرمجاز به این استان است. این اظهارات از این منظر حائز اهمیت است که خبر از ابعاد سیاست‌های پیش‌رو در قبال مهاجران در یکی از بزرگ‌ترین استان‌های میزبان مهاجران را می‌دهد.
با این حال نگاهی به سابقه اخراج در سال‌های گذشته به ما نشان می‌دهد که این سیاست چندان نتوانسته است تاثیری جدی بر تداوم ورود و حضور مهاجران غیرقانونی در کشورمان داشته‌باشد و همچنان حضور مهاجران غیرقانونی مساله‌ای جدی در عرصه مدیریت مهاجران باقی مانده است.
بنابراین علت عدم اثربخشی سیاست اخراج را باید در جای دیگری جستجو کرد. از یک سو باید توجه داشت که مساله نفوذپذیری مرزهای شرقی ایران و وجود شبکه‌های گسترده قاچاق مهاجر بسیار جدی است. سالیان سال است که این شبکه توانسته بخوبی میلیون‌ها نفر را به درون ایران و به شکل غیرقانونی قاچاق کند؛ عمل و فرایندی که معروف به “افغانی‌کشی” شده است.
بنابراین بنظر می‌رسد که مساله حضور مهاجران غیرقانونی در ایران تا حد قابل توجهی ناشی از وضعیت موجود در مرزهای شرقی باشد. البته در سال گذشته از شروع اجرای طرح‌های گسترده انسداد مرزی توسط وزارت کشور و ارتش سخن به میان آمده است که می‌تواند در زمینه کنترل مهاجرت غیرقانونی اثربخش باشد.
از سویی دیگر اما، تعمیق در مساله حضور مهاجران افغانستانی اعم از قانونی و غیرقانونی پرده از مسائل عمیق‌تری برمی‌دارد. شواهد بسیاری حاکی از آن است که علت اصلی ورود مهاجران افغانستانی در ایران، انگیزه‌های اقتصادی است. بطور دقیق‌تر بازار کار جذاب ایران و مهم‌تر از آن تقاضای بالای کارفرمایان ایرانی برای جذب کارگران افغانستانی علت اصلی جاذبه مهاجرت است.
چنانکه که در مورد طرح‌های استان فارس هم اظهار شده است، اماکن هدف طرح همچون ساختمان‌های در حال احداث، اغذیه‌فروشی‌ها، صنوف و غیره همگی در دایره محل‌های اشتغال قرار می‌گیرند. همین‌طرح‌ها بخوبی بر ادعای نگارنده صحه می‌گذارد. وقتی که تمرکز بازداشت و اخراج مهاجران غیرقانونی بر اماکن اشتغال کارگران غیرقانونی است، آیا نشان‌دهنده آن نیست که “انگیزه‌های اقتصادی” و “بازار کار” عامل تعیین‌کننده حضور و مهاجر‌ت‌های قانونی و غیرقانونی افغانستانی‌ها به ایران است؟
بدین ترتیب شاید اخراج بتواند تا حدی به حضور مهاجران غیرقانونی در مناطق مختلف پایان دهد، اما در نهایت این راه‌حل احتمالا موقتی خواهد بود، چرا که انگیزه‌های اقتصادی-بخصوص در صنوف متقاضی نیروی کار افغانستانی-پا بر جا است.
بنابراین بنظر می‌رسد که راه حل غایی برای رسیدگی به مساله حضور مهاجران غیرقانونی، شناسایی انگیزه‌ها و به رسمیت شناختن آن و در نهایت طراحی مکانیزم‌هایی قانونی برای هدایت این انگیزه‌ها به چهارچوبی رسمی و قانونی باشد.
برنامه‌هایی که بتواند کارفرمایان را ترغیب به استفاده از کارگران قانونی نماید، مکانیزم مشخصی برای تقاضا و بکارگیری آن‌ها از این مهاجران تعیین نماید و در نهایت مسئولیت مشخصی را بر دوش این کارفرمایان قرار دهد، از جمله ویژگی‌های طراحی سیاستی مطلوب برای بکارگیری نیروی کار مهاجر است. در چنین شرایطی است که می‌توان انتظار داشت، طرح‌های اخراج، در کنار کنترل شدید مرزی بتوانند در حل معضل مهاجران غیرقانونی موفق واقع شوند.
در این رابطه مطالعه ایران، افغانستان و مسأله مهاجرت پیشنهاد می شود.
