به گزارش ایراف، براساس آمار اعلامشده از سوی رئیس کل گمرک ایران، در بازه یازدهماهه منتهی به ۲۰ مارس ۲۰۲۴ تا ۱۸ فوریه ۲۰۲۵، ارزش صادرات غیرنفتی ایران به افغانستان حدود ۲.۲ میلیارد دلار بوده است. این رقم جایگاه افغانستان را در میان پنج مقصد نخست صادراتی ایران تثبیت میکند و نشاندهنده اهمیت این بازار در راهبرد تجارت خارجی ایران است.
با وجود این ظرفیت و روند مثبت، برخی سیاستهای ایران، بهویژه الزام به پیمانسپاری ارزی، همچنان بهعنوان یکی از چالشهای اصلی پیشروی توسعه تجارت دوجانبه مطرح است. ماهیت بازار افغانستان، محدودیتهای بانکی، و شیوههای رایج تسویه مالی در این کشور، اجرای کامل پیمانسپاری ارزی را برای صادرکنندگان ایرانی دشوار کرده و در برخی موارد موجب کاهش انگیزه یا خروج فعالان اقتصادی از این بازار شده است.
از اینرو، بازنگری در سیاست پیمانسپاری ارزی و حرکت بهسوی سازوکارهای منعطفتر، میتواند نقش مهمی در تسهیل صادرات، افزایش رقابتپذیری کالاهای ایرانی و تعمیق روابط تجاری ایران و افغانستان ایفا کند. حذف یا اصلاح هدفمند این سیاست، علاوه بر تقویت صادرات رسمی، میتواند به کاهش تجارت غیررسمی و ارتقای شفافیت اقتصادی در مبادلات دوجانبه نیز منجر شود.
این گزارش با تمرکز بر بررسی اثرات حذف پیمانسپاری ارزی، نشان می دهد که چگونه اصلاح سیاستهای ارزی میتواند بهعنوان اهرمی مؤثر در توسعه تجارت ایران و افغانستان عمل کند.
پیمانسپاری ارزی چیست؟
پیمانسپاری ارزی سیاستی است که بر اساس آن صادرکنندگان ملزم میشوند ارز حاصل از صادرات خود را از طریق نظام بانکی رسمی و با نرخهای تعیینشده دولتی به چرخه اقتصادی آن کشور بازگردانند. این سیاست عمدتاً در ایران با هدف مدیریت و کنترل بازار ارز و تأمین نیازهای ارزی کشور، بهویژه در شرایط تحریمهای اقتصادی و نوسانات شدید ارزی، طراحی و اجرا شده بود.
فرصتهای ناشی از حذف پیمانسپاری ارزی
حذف یا تعدیل پیمانسپاری ارزی میتواند چشمانداز صادرات ایران به افغانستان را بهطور معناداری متحول کند. در چنین شرایطی، صادرکنندگان بخشی از ارز حاصل از صادرات خود را در بازار آزاد مدیریت می کنند؛ امری که به تقویت توان مالی آنان برای سرمایهگذاری در زنجیره تأمین و ارتقای کیفیت محصولات میانجامد. این تحول، انگیزه حضور فعالتر در بازارها را افزایش داده و بخش خصوصی را بیش از پیش به سمت توسعه صادرات سوق میدهد. همانا که بازار افغانستان در سالهای اخیر به یکی از مقاصد مهم کالاهای ایرانی تبدیل شده است.
بر اساس مباحث مطرحشده در نشست اقتصادی و تجاری ایران و افغانستان که در شهریور ۱۴۰۴ با حضور سید محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت کشورمان، و نورالدین عزیزی، وزیر صنعت و تجارت هیئت حاکمه افغانستان در کابل برگزار شد، کاهش موانع ارزی میتواند هزینه تمامشده کالاهای ایرانی را کاهش داده و قدرت رقابتپذیری آنها را در برابر رقبایی همچون پاکستان و چین افزایش دهد.
ناکارآمدی پیمانسپاری ارزی در تجارت با افغانستان
بر اساس گزارش های نهاد های اقتصادی در ایران، بخش قابل توجهی از مبادلات تجاری میان دو کشور بهصورت ریالی یا افغانی و عمدتاً به شکل نقدی و غیررسمی انجام میشود و در عمل، نظام بانکی کارآمد و متصل برای انتقال ارز میان ایران و افغانستان وجود ندارد. در چنین شرایطی، بازگشت ارز حاصل از صادرات الزاماً از مسیرهای رسمی امکانپذیر نیست و همین مسئله فشار مضاعفی بر صادرکنندگان واقعی وارد میکند. پیامد این وضعیت، در بلندمدت به کاهش صادرات رسمی و سوق یافتن تجارت به سمت شیوههای غیرشفاف است؛ روندی که انگیزه فعالیت بخش خصوصی را تضعیف کرده و ظرفیت توسعه روابط اقتصادی میان دو کشور را محدود میسازد.
دیدگاه بخش خصوصی ایران در خصوص حذف پیمان سپاری ارزی
محمود نجفی عرب، رئیس اتاق بازرگانی تهران در کنفرانس دیزاین در تهران تأکید کرد در صورت تعیین نرخ ارز صادراتی بر مبنای قیمت واقعی و نزدیک به نرخ بازار آزاد، صادرکنندگان با رغبت بیشتری ارز حاصل از صادرات خود را به کشور بازمیگردانند و فعالیتهای صادراتی خود را توسعه میدهند. به گفته وی، حذف پیمانسپاری ارزی در تجارت با افغانستان میتواند بخش قابل توجهی از موانع موجود را برطرف کرده و به رونق صادرات منجر شود. برآوردهای بخش خصوصی نیز نشان میدهد که حذف پیمانسپاری ارزی برای کشورهای همسایه، بدون نیاز به سرمایهگذاری سنگین جدید، میتواند ظرفیت صادراتی ایران را دستکم ۱۲ میلیارد دلار افزایش دهد.
از سوی دیگر، نایبرئیس اتحادیه صادرکنندگان خراسان رضوی با اشاره به چالشهای رفع تعهد ارزی خاطرنشان کرده است که مبادلات تجاری با افغانستان عمدتاً بهصورت ریالی انجام میشود، در حالی که بانک مرکزی تعهد ارزی صادرکنندگان را به دلار محاسبه و مطالبه میکند. این ناهماهنگی، هزینههای قابل توجهی را به صادرکنندگان تحمیل کرده و به کاهش صادرات منجر شده است. وی همچنین تأکید کرده که حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد صادرات استان خراسان رضوی به افغانستان انجام میشود و نزدیک به نیمی از کل صادرات ایران به این کشور از مسیر این استان صورت میگیرد. بر این اساس، افغانستان باید بهعنوان یک مقصد ویژه صادراتی مورد توجه قرار گیرد و تسهیلات لازم برای تسهیل و روانسازی تجارت با این کشور فراهم شود.
در نتیجه، تجارت ایران و افغانستان از ظرفیتهای کمنظیری برخوردار است، اما تداوم سیاست پیمانسپاری ارزی بهویژه بهصورت دلاری، یکی از مهمترین موانع بالفعل شدن این ظرفیتهاست. حذف یا تعدیل این سیاست در تجارت با افغانستان میتواند به افزایش صادرات، کاهش هزینهها، تقویت بخش خصوصی و تثبیت جایگاه ایران در بازارهای منطقهای منجر شود.
